Σάββατο 1 Δεκεμβρίου 2018

Audra Wolfe: Cold War


Audra Wolfe, “Project Troy: How Scientists Helped Refine Cold War Psychological Warfare”, The Atlantic, 1/12/2018.

By working for the CIA, a crack team of researchers honed the United States’ first formal peacetime campaign of propaganda and manipulation.

The phrase Cold War didn’t always refer to a time period. In the late 1940s and early 1950s, the very years that the battle lines between the United States and the Soviet Union were being drawn, U.S. foreign-policy strategists used the phrase to invoke a specific kind of conflict, one carried out by “means short of war.” If, as NSC-68, a key document of U.S. strategy, asserted in 1950, the United States and the Soviet Union were locked in an ideological clash of civilizations, a battle between “slavery” and “freedom,” a victory by force would be hollow. If the United States wanted to defeat communism, it needed to do so “by the strategy of cold war,” combining political, economic, and psychological techniques. “The cold war,” NSC-68 warned, “is in fact a real war in which the survival of the free world is at stake.”

This was a new kind of conflict requiring new kinds of weapons: psychological weapons. The question of psychological warfare preoccupied a small but influential group of foreign-policy officials during President Harry S. Truman’s second term. By the time that Truman left office in January 1953, the United States had laid the legal and institutional foundations for overt propaganda campaigns as well as covert action. During that period of experimentation leading up to the Eisenhower presidency, almost anything U.S. strategists could dream up, short of overthrowing foreign governments (that would come later), was up for discussion. Among other things, the Marshall Plan allotted $13 billion to rebuild Western Europe, Voice of America transmitted jazz and news to listeners in 46 languages in more than a hundred countries, and the CIA sent tens of thousands of balloons filled with anti-Communist pamphlets into China.

Even as State Department, CIA, and Army officials spent countless hours working through the administrative challenges of launching a psychological-warfare program more or less from scratch, they spent remarkably little time discussing what kinds of messages might best promote the cause of “freedom.” Ideas about science rarely, if ever, explicitly appeared on lists of psychological-warfare objectives. Science entered U.S. psychological-warfare programs as a stowaway, tucked into the pockets of some of the private individuals to whom the State Department and the CIA turned to wage the United States’ battle against communism. More subtext than text, ideas about science subtly undergirded policy makers’ emerging plans for waging and winning this new kind of war.

Prior to the Cold War, the United States had never formally mounted psychological-warfare campaigns during peacetime. The country had, of course, engaged in practices that we might consider psychological warfare, using world’s fairs, missionaries, economic policies, and educational exchanges to promote U.S. values. But what changed in the years immediately following World War II was a sense that the United States was engaged in a prolonged battle of civilizations that could not be won through force alone. And, as was so typical throughout the Cold War, U.S. policy makers blamed the Soviet Union for forcing their hand.

On March 12, 1947, President Truman appeared before a joint session of Congress to request $400 million in economic and military aid to Turkey and Greece. In what came to be known as the Truman Doctrine, the president pledged to give such assistance as needed to help “free and independent nations to maintain their freedom” in the face of Communist threats. Three months later, the Marshall Plan was announced. Leaders in the United States didn’t consider the Marshall Plan an act of psychological warfare per se, but the Soviet Union’s leaders did and barred its satellite countries from participating.

This turned out to be the opening salvo in a high-stakes game of propaganda. In fall 1947, Communist Party officials revived the party’s prewar international propaganda network under a new name, the Communist Information Bureau, or Cominform. In mid-1948, the Soviet Union launched a campaign against the United States, targeted at audiences both within its own territories and in the world at large. In Moscow, the authorities celebrated writers, musicians, and scientists who promoted seemingly “Russian” values; abroad, the Cominform’s agents attacked U.S. aggression and promoted the Communist commitment to peace. Soviet authorities meanwhile cracked down on Soviet citizens’ ability to communicate with foreigners and foreign institutions. A dispatch from the U.S. ambassador to Moscow in January 1949 warned of the “near-impregnable barrier between Soviet citizens and foreigners in the U.S.S.R.” and specifically noted that the new restrictions eliminated exceptions for “scientific and educational institutions.”

Over the next year, the United States intensified its commitment to psychological warfare and, increasingly, did so publicly. On April 20, 1950, President Truman kicked off a national “Campaign of Truth” with an address before the American Society of Newspaper Editors. In a lunchtime address at the Statler Hotel in Washington, D.C., Truman implored the country’s leading editors to join the government in meeting “false propaganda with truth all around the globe.” “Everywhere that the propaganda of Communist totalitarianism is spread,” the president warned, “we must meet it and overcome it with honest information about freedom and democracy.”

Truman’s public speech coincided with a new statement of U.S. strategy issued behind closed doors. NSC-68, a top-secret document drafted by a committee chaired by Paul Nitze, the new head of the State Department’s Policy Planning Staff, confirmed the U.S. view of the conflict with the Soviet Union as total and ideological. It is not hyperbole to refer to the 66-page document as “apocalyptic,” as historians so frequently do, because the document responded directly to a potentially world-ending threat: the Soviet Union’s explosion of an atomic weapon in August 1949. The end of the U.S. atomic monopoly, along with Truman’s subsequent decision to endorse a hydrogen-bomb program in January 1950, dramatically raised the stakes of a potential hot war. Over and over again, NSC-68 called for overt and covert psychological strategies to both strengthen the resolve of allies and foment unrest in the Soviet Union’s vulnerable satellites.

This new, explicit focus on psychological warfare, combined with the outbreak of the Korean War in June, had an immediate effect on both overt and covert propaganda programs. Truman requested nearly $90 million from Congress to step up the State Department’s information campaigns; Congress agreed to two-thirds of this, $63.9 million, in September 1950. On the covert side, the CIA’s Office of Policy Coordination (OPC), the agency’s covert-operations wing, immediately submitted budget estimates to dramatically expand the OPC’s operations through 1957. The request included funds for staff, Washington facilities and overseas supply bases, organizational resources, paramilitary training, and a worldwide communications network.

The CIA also asked for something more difficult to supply than money: expertise. As matters currently stood, the OPC lacked “a significant body of knowledge, personnel reserves, techniques, and philosophy of operations” regarding psychological warfare. For this, the architects of U.S. psychological-warfare strategy turned to the scientific community. Undersecretary of State James Webb asked the noted physicist and veteran adviser Lloyd Berkner’s help in assembling a crack team of scientists to tackle the problem of psychological warfare. The resulting Project Troy brought together a group of social scientists and physical scientists from MIT and Harvard that either already had or would soon play leading roles in the Cold War. In addition to Berkner himself, the group included the electrical engineer (and future adviser to President Kennedy) Jerome Wiesner, the physicist and future Nobel laureate Edward Purcell, and the economist Max Millikan, all at MIT; the anthropologist Clyde Kluckhohn and the psychologist Jerome Bruner, both Office of War Information veterans now at Harvard; and a select few others from outside the universities, including RAND’s Hans Speier and Bell Labs’ John Pierce.

Webb had specifically asked Project Troy’s members to investigate technical obstacles to U.S. information campaigns, especially ways to circumvent the Soviet Union’s jamming of Voice of America broadcasts. This ambitious group, however, interpreted its mandate much more broadly, producing an 81-page report (plus appendixes) on all imaginable aspects of political warfare. In addition to the expected chapters on radio transmissions and the use of long-distance balloons, the study group’s February 1951 report covered such wide-ranging topics as preparing for Stalin’s death and strategies for debriefing Soviet defectors. The State Department was unimpressed, and Nitze pointed out that the group “went vastly beyond its original terms of reference and explored a field for which it had no special competence and about which it had little information.”

Project Troy’s biggest impact ultimately turned out to be long-lasting relationships between government officials at the State Department and the CIA and social scientists at MIT and Harvard. In the more immediate future, however, Project Troy’s endorsement of some sort of central agency to coordinate the various overt and covert psychological-warfare programs already in place sent ripples through the foreign-policy establishment.

Despite their top-secret clearances, the Project Troy members lacked access to information on, or even confirmation of the existence of, some of the OPC’s clandestine programs. But even lacking those details, they gleaned the obvious point that having so many government agencies involved in propaganda raised the risk of duplication, crossed purposes, and blown covers. The State Department had its overt information programs, of course, but so did the Economic Cooperation Administration (the agency in charge of implementing the Marshall Plan), the Army, and NATO. The CIA, the Economic Cooperation Administration, and the Army also maintained covert information programs. In Korea, the theater commander controlled psychological-warfare operations. None of these programs were being coordinated with the others.

Project Troy recommended a sort of “superboard” that would “plan general strategy for virtually all unconventional warfare measures,” including overt propaganda campaigns, covert actions, and economic warfare. In response, on April 4, 1951, Truman created a Psychological Strategy Board (PSB) responsible for “the coordination and evaluation of the national psychological effort.” Like Truman’s speech announcing a “Campaign of Truth,” the creation of the PSB was a public act: In late June, the White House and the State Department issued simultaneous press releases describing the PSB’s purpose, membership, and powers. The press releases of course omitted any reference to covert activities, but the U.S. government’s broader embrace of psychological strategies was not remotely secret at this point in the Cold War.

As a coordinating body, the PSB proved a disappointment. The wording of the board’s mandate suggested that it would oversee psychological programs but not actively participate in them, leaving operational control in the hands of the originating agency. Once again, the State Department, the CIA, and the Joint Chiefs of Staff began sniping over turf. Mired in scheduling conflicts, the board rarely met during its first six months and spent most of the time that it did meet on procedural details. The first meeting confirmed its astonishingly broad mission, covering “every kind of activity in support of U.S. policies except overt shooting and overt economic warfare.” In an impressive bit of understatement, Gordon Gray, the PSB’s first director, later recalled, “I don’t consider this one of the conspicuous successes of my life.”

The PSB’s eventual compromise on how it would evaluate projects—a negotiation that lasted until February 1952, nearly a year after the board’s creation—created a screening board that kept all but the most controversial projects off the PSB’s agenda. The State Department, for its part, was by now ready to relinquish control over covert operations. A State Department circular issued in December 1951 carefully distinguished among white, gray, and black propaganda, reminding foreign-service officers that neither the State Department nor the Economic Cooperation Administration was authorized to participate in black propaganda. As examples of permitted activities, the circular suggested contracts with publishers and other media producers, with or without attribution to the U.S. government, provided that attribution of material to the United States could be done “without serious embarrassment.” Inappropriate activities included direct assistance to foreign newspapers, financial assistance to labor or youth groups, and propaganda campaigns designed to influence foreign elections—all activities notable for being pursued at that very moment by the CIA’s Office of Policy Coordination.

The word science is strikingly absent from the key documents that established the parameters for early U.S. psychological operations. Even NSC-68, a notably thorough document, primarily discusses science in terms of weapons technology. Despite the dearth of explicit references to science in declassified reports on psychological operations during the Truman era, substantial evidence suggests that U.S. policy makers wanted science to play a larger role, even at this early date. We know that Marshall Plan administrators directed funds toward rebuilding European scientific research activities, most notably in the form of CERN, the European Organization for Nuclear Research. Approximately 15 percent of the articles published in the State Department’s glossy Russian-language publication Amerika from 1945 to 1952 covered advances in science, medicine, or technology. In 1950, 20 percent of Fulbright grants to university faculty and teachers went to natural scientists, with an additional 25 percent going to social scientists.

All this suggests that scientific programming had a place, if not necessarily a prominent one, in both overt and covert psychological-warfare programs in the early 1950s. Over time, the CIA and the State Department would find ways to incorporate messages about scientific progress more directly into their work. They did so particularly with programming aimed at a particular class of elite technocrats in developing nations—the very people that NS-68 proposed to win over in the first place.

This post is adapted from Wolfe’s new book, Freedom’s Laboratory: The Cold War Struggle for the Soul of Science.

Παρασκευή 30 Νοεμβρίου 2018

Jugonostalgia, II


JEAN-ARNAULT DERENS, «Νοσταλγοί της Γιουγκοσλαβίας: Ο “σύντροφος Τίτο” σύμβολο νέας ενότητας», Ελευθεροτυπία, 18/9/2011.

Είκοσι χρόνια μετά την τραγική διάλυση της Ομόσπονδης Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας, η νοσταλγία για τις παλιές μέρες ενισχύεται στις δημοκρατίες που τη διαδέχθηκαν. Από τη Σλοβενία μέχρι τη FYROM, ο «σύντροφος Τίτο» παραμένει ακόμη αντικείμενο λατρείας. 

Με κάθε ευκαιρία πολίτες απ' όλες τις Δημοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας συγκεντρώνονται με κόκκινα λάβαρα και σημαίες για να τιμήσουν τον «στρατάρχη» και «σύντροφο» Τίτο. Φέτος στην περίφημη «Stafeta» (πυρσός της νεολαίας) η πορεία ξεκίνησε από την Ούμαγκ της Κροατίας για το Βελιγράδι και η συμμετοχή ήταν η μεγαλύτερη των τελευταίων χρόνων. Ο Τίτο έχει γίνει της μόδας; Ισως. Πάντως εμπνέει ακόμα τους Σλάβους. Την άνοιξη του 2011, το κόκκινο αστέρι των γιουγκοσλάβων παρτιζάνων έκανε την εμφάνισή του στα κέρματα του ευρώ. Η Σλοβενία, η πρώτη χώρα της πρώην Ομόσπονδης Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της γιουγκοσλαβίας (ΟΣΔΓ) που εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ενωση και, επίσης, η πρώτη από τα «νέα μέλη» του κύματος ένταξης του 2004 που υιοθέτησε το κοινό ευρωπαϊκό νόμισμα, έδωσε στην κυκλοφορία το κέρμα των 2 ευρώ με την εικόνα του Φρανκ Ρόζμαν, του επονομαζόμενου Στάνε, φημισμένου παρτιζάνου διοικητή, ο οποίος πέθανε τον Νοέμβριο του 1944 κάτω από συνθήκες που παραμένουν αδιευκρίνιστες. Η πρωτοβουλία προκάλεσε την αγανάκτηση της σλοβενικής δεξιάς, αλλά το κέρμα αναζητούν ήδη μανιωδώς οι συλλέκτες και οι «νοσταλγοί της Γιουγκοσλαβίας», οι οποίοι παραμένουν πολλοί. 

Στις 25 Μαΐου, πραγματοποιήθηκε στο Βελιγράδι ο εορτασμός της «Stafeta» («πυρσός της νεολαίας»), με συμμετοχή πρωτόγνωρη για τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια. Από το πρωί, χιλιάδες άνθρωποι συγκεντρώθηκαν μπροστά από το Σπίτι των Λουλουδιών, τη βίλα του Τίτο, όπου έχει ταφεί ο ισόβιος πρόεδρος, στο ακριβό προάστιο του Ντέντινιε. Το πλήθος, κρατώντας κόκκινα λάβαρα και σημαίες της σοσιαλιστικής πρώην Γιουγκοσλαβίας, περίμενε με ανυπομονησία την άφιξη της «Stafeta», η οποία φέτος ξεκίνησε από το Ούμαγκ της Ιστρίας, στη δυτική Κροατία. Η «Stafeta», η οποία καθιερώθηκε το 1945, υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους τελετουργικούς εορτασμούς στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Η σκυταλοδρομία ξεκινούσε κάθε χρόνο από μια διαφορετική πόλη της ομοσπονδίας για να φτάσει στο Βελιγράδι στις 25 Μαΐου, ημέρα γενεθλίων του Τίτο, η οποία ανακηρύχθηκε «ημέρα της νεότητας». Ο πυρσός παραδινόταν στον στρατάρχη στο στάδιο του Γιουγκοσλαβικού Λαϊκού Στρατού (JNA), κατά τη διάρκεια μεγαλοπρεπούς τελετής. 

Μετά τον θάνατο του Τίτο, στις 4 Μαΐου 1980, η παράδοση συνεχίστηκε για μερικά χρόνια, πριν σταματήσει, το 1987. Ξανάρχισε πριν από τρία χρόνια, προκαλώντας όλο και μεγαλύτερο ενθουσιασμό. Φέτος, στο Βελιγράδι, ανάμεσα στο ετερόκλητο πλήθος, υπήρχαν πολλοί βετεράνοι οι οποίοι εξηγούσαν ότι δεν είχαν χάσει ποτέ την άφιξη της «Stafeta», πολλά παιδιά που είχαν έρθει με τους γονείς ή τους παππούδες τους, αλλά και μεγάλος αριθμός εικοσάρηδων. Ελειπε μόνο η «ενδιάμεση γενιά» των 30-50 χρόνων, η οποία γνώρισε το τέλος της πρώην Γιουγκοσλαβίας και μεγάλωσε στα χρόνια της διάλυσης και του πολέμου. 

Το πλήθος άκουσε με ευλάβεια ηχογραφημένους λόγους του Τίτο, πριν ο εγγονός του με το ίδιο ακριβώς ονοματεπώνυμο, Γιόζιπ Μπροζ, πάρει τον λόγο. Είναι ο επικεφαλής του νέου κομμουνιστικού κόμματος, το οποίο δημιουργήθηκε πρόσφατα μετά τη συνένωση διαφόρων κομμουνιστικών οργανώσεων της Σερβίας. Εδωσε το έναυσμα για μακρές επευφημίες προς αντιπροσωπεία της πρεσβείας της Λιβύης, πριν διαβεβαιώσει ότι η ενιαία Γιουγκοσλαβία θα αναγεννηθεί από τις στάχτες της και ότι η Σερβία δεν πρόκειται ποτέ να γίνει μέλος του ΝΑΤΟ -πραγματικά, η ενδεχόμενη ένταξη της χώρας στην Ατλαντική Συμμαχία είναι στην ημερήσια διάταξη, δώδεκα χρόνια μετά τους βομβαρδισμούς του 1999. 

Το κόμμα του Μπροζ δεν έχει ακόμη συμμετάσχει σε εκλογές, αλλά οι οπαδοί του παραμένουν ανώνυμοι, ακριβώς όπως και τα μέλη της κεντρικής επιτροπής του κομμουνιστικού κόμματος της Κροατίας, η οποία οργάνωσε το ξεκίνημα της «Stafeta» από το Ούμαγκ. Το 2010, οι σημαντικότεροι εορτασμοί της «Stafeta» είχαν πραγματοποιηθεί στο Τίβατ του Μαυροβουνίου, σε λιγότερο πολιτικοποιημένη και πιο ελαφριά ατμόσφαιρα. 

Και, πραγματικά, υπάρχει μεγάλο χάσμα ανάμεσα στη χαμηλή αξιοπιστία των οργανώσεων που δηλώνουν κληρονόμοι της παλαιάς Ενωσης Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας (LCY) στις διάφορες δημοκρατίες και στο διάχυτο και πολύ πιο διαδεδομένο αίσθημα «γιουγκονοσταλγίας», ακόμη και «τιτοσταλγίας», κατά τον νεολογισμό του σλοβένου κοινωνιολόγου Μίτια Βελικόνια (1). 

Μήπως πρόκειται για μια μάλλον πολιτιστική παρά πολιτική «μόδα»; Το εστιατόριο «Kaj Marsalot» («Στου στρατάρχη»), στα Σκόπια, θεωρείται πολύ σικ. Οι σερβιτόροι υποδέχονται τους πελάτες με στολή πιονιέρου, με κόκκινο φουλάρι γύρω από τον λαιμό, ενώ η αίθουσα είναι διακοσμημένη με φωτογραφίες του Τίτο. Αυτού του είδους τα καταστήματα, εστιατόρια ή καφέ, έχουν πολλαπλασιαστεί σε όλες τις πρώην γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες. Μάλιστα, στο Σεράγεβο και στο Βελιγράδι υπάρχουν νυχτερινά μαγαζιά που έχουν στηρίξει τη φήμη τους σε αυτό το «στυλ Τίτο». Ο Βελικόνια καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η «φίρμα Τίτο» έχει γίνει προϊόν μάρκετινγκ, όπως η εικόνα του Τσε Γκεβάρα... 

Επιπλέον, εξακολουθεί να υπάρχει μια «εικονική Γιουγκοσλαβία». Πολλές ιστοσελίδες συναγωνίζονται στην προσφορά φωτογραφιών, ηχητικών ή μαγνητοσκοπημένων ντοκουμέντων από εμφανίσεις του στρατάρχη ή από μεγάλες συγκεντρώσεις του καθεστώτος. Αρκούν μερικά κλικ για να λάβει κανείς το «διαβατήριο» της «Ομόσπονδης Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας», το οποίο χορηγείται από πολλές ιστοσελίδες, όπως εκείνη του «γενικού προξενείου της ΟΣΔΓ» (2). 

ΤΑ «ΣΕΡΒΟΚΡΟΑΤΙΚΑ» 

Την ίδια «εικονική Γιουγκοσλαβία» ανιχνεύει κανείς και σε ορισμένους εξόριστους, όπως ο συγγραφέας Βέλιμπορ Κόλιτς, που κατάγεται από κροατική οικογένεια της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Εχοντας βρει καταφύγιο στη Βρετάνη από το 1993, αφού πολέμησε για να υπερασπιστεί τη χώρα του, ο Κόλιτς είναι άπατρις και απορρίπτει οποιονδήποτε άλλον «εθνικό» προσδιορισμό εκτός από εκείνον του «Γιουγκοσλάβου». Τα τελευταία βιβλία του τα έχει γράψει στα γαλλικά (3), τα προηγούμενα, όμως, τα είχε γράψει στα σερβοκροατικά, καθώς αρνείται να χαρακτηρίσει τη γλώσσα του κροατική ή βοσνιακή. Τα σερβοκροατικά ή κροατοσερβικά δεν υπάρχουν πια: έχουν αντικατασταθεί από τα κροατικά, τα βοσνιακά, τα μαυροβουνιακά και τα σερβικά, σύμφωνα με τις επίσημες ονομασίες στις αντίστοιχες δημοκρατίες. Οι περισσότεροι γλωσσολόγοι, πάντως, συμφωνούν ότι πρόκειται για μία και μόνη γλώσσα, παρά την ύπαρξη τοπικών παραλλαγών στην προφορά ή το λεξιλόγιο. Επομένως, το να ισχυρίζεται κανείς σήμερα ότι μιλάει ή γράφει στα σερβοκροατικά αποτελεί πολιτική δήλωση, αφού οι ομιλητές έχουν αποκτήσει τη συνήθεια να παρακάμπτουν τον σκόπελο, χρησιμοποιώντας εκφράσεις όπως «η γλώσσα μας» ή ακόμη και «η μητρική μας γλώσσα». 

Η ταινία «Cinema Komunisto» ήταν η μεγάλη κινηματογραφική επιτυχία της χρονιάς στο Βελιγράδι. Το ντοκιμαντέρ πραγματεύεται την ιστορία του γιουγκοσλαβικού κινηματογράφου, αλλά και τη μανιώδη κινηματογραφοφιλία του Τίτο, ο οποίος φέρεται να είχε δει στη ζωή του οκτώ χιλιάδες ταινίες. Ο προσωπικός του υπεύθυνος προβολών διηγείται τις, συχνά απελπισμένες, προσπάθειές του να βρίσκει καινούρια ταινία κάθε βράδυ. Το ντοκιμαντέρ αναφέρεται στο πλήθος των μέσων που διατέθηκαν για τις μεγάλες επιτυχίες του γιουγκοσλαβικού κινηματογράφου -κυρίως των ταινιών για τον πόλεμο των παρτιζάνων (4) και για τον ίδιο τον Τίτο, ο οποίος είχε δεχθεί να τον ενσαρκώσει στη μεγάλη οθόνη ο Ρίτσαρντ Μπάρτον (5). Η ταινία, που έτυχε θριαμβευτικής υποδοχής σε κάθε προβολή της, είναι έργο μιας νέας σκηνοθέτριας, της Μίλα Τουράιλιτς, η οποία ήταν περίπου δέκα χρόνων όταν διαλύθηκε το ομοσπονδιακό κράτος. 

Μπορεί, άραγε, να συγκροτηθεί μια τυπολογία της «νοσταλγίας για τη Γιουγκοσλαβία» κατά δημοκρατίες; Είναι οπωσδήποτε ισχυρότερη στις δημοκρατίες των οποίων η εθνική ταυτότητα εδραιώθηκε από τη γιουγκοσλαβική εμπειρία, όπως η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Δημοκρατία της Μακεδονίας ή ακόμα και η Σλοβενία. Πριν γίνουν ομόσπονδες δημοκρατίες της Γιουγκοσλαβίας, το 1945, η Σλοβενία ή η Δημοκρατία της Μακεδονίας δεν είχαν εμπειρία αυτόνομης κρατικής ύπαρξης. Η μακεδονική γλώσσα κωδικοποιήθηκε μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και το τιτοϊκό καθεστώς επικύρωσε τη μακεδονική εθνική ταυτότητα, σε μεγάλο βαθμό για να προστατεύσει τη Μακεδονία από τις σερβικές και βουλγαρικές βλέψεις. Αλλωστε, οι εθνικιστές των δύο αυτών χωρών κατηγορούν τον Τίτο ότι «κατασκεύασε τη μακεδονική γλώσσα και τη μακεδονική εθνική ταυτότητα». Με τον ίδιο τρόπο, το γιουγκοσλαβικό καθεστώς αναγνώρισε και επικύρωσε την ιδιαίτερη ταυτότητα των βόσνιων μουσουλμάνων (6). 

Ο σέρβος υπερεθνικιστής συγγραφέας Ντόμπριτσα Κόσιτς δανείζει στον χαρακτήρα ενός από τα μυθιστορήματά του την εξής σκέψη: «Η Γιουγκοσλαβία υπήρξε το μεγαλύτερο λάθος της Σερβίας». Στη σερβική ή κροατική εθνικιστική ρητορική, η γιουγκοσλαβική εμπειρία ήρθε να βάλει φρένο στις εθνικές βλέψεις των δύο λαών, ενώ ευνόησε την ανάδυση της μακεδονικής, της βοσνιακής και της σλοβενικής εθνικής ταυτότητας. Ετσι, τόσο στην Κροατία όσο και στη Σερβία, η «νοσταλγία για τη Γιουγκοσλαβία» παίρνει κυρίως τη μορφή αντίθεσης στον εθνικισμό, ενώ στις υπόλοιπες πρώην γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες μπορεί να λειτουργεί συμπληρωματικά στο εθνικό αίσθημα. Η εθνική καταγωγή του Τίτο αποτελεί ένα επιπρόσθετο δεδομένο διαφοροποίησης. Η γενέθλια πόλη του, το Κούμροβετς, στη δυτική Κροατία, όχι μακριά από τα σύνορα με τη Σλοβενία, έχει γίνει ξανά τόπος προσκυνήματος (7). Τη δεκαετία του 1990, όμως, ορισμένοι σέρβοι εθνικιστές δήλωναν χωρίς δυσκολία ότι τη Σερβία διοικούσε επί τριάντα πέντε χρόνια κάποιος που «δεν μιλούσε καν σερβικά», εννοώντας την προφορά του στρατάρχη. 

ΕΞΙΔΑΝΙΚΕΥΣΗ 

Παρά τις διαφορές αυτές, η εξιδανίκευση της πάλαι ποτέ ομοσπονδίας εξαπλώνεται πια σε όλες τις δημοκρατίες που προέκυψαν από τη διάλυσή της. Μόνο η αλβανική μειονότητα -πλειοψηφία στο Κόσοβο και με σημαντικό ειδικό βάρος σε περιοχές της Δημοκρατίας της Μακεδονίας και του Μαυροβουνίου- φαίνεται να αντιστέκεται στο κύμα «γιουγκονοσταλγίας» και «τιτοσταλγίας». Το γεγονός οφείλεται σε τουλάχιστον τρεις λόγους: τις μεγάλες περιόδους καταστολής που γνώρισε το Κόσοβο, το καθεστώς του ως απλής αυτόνομης επαρχίας και όχι ως ομόσπονδης δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας και, τέλος, μια διαφορά συμβόλων και ταυτότητας: η Γιουγκοσλαβία ήταν η χώρα των «Σλάβων του Νότου», οι Αλβανοί, όμως, δεν είναι Σλάβοι. 

Ωστόσο, θα ήταν λάθος να σκεφτεί κανείς ότι όλοι οι Αλβανοί εκφράζονται αρνητικά για το προηγούμενο καθεστώς. Το Πρέσεβο είναι μια αλβανική πόλη στη νότια Σερβία, μια φτωχή κοινότητα με ελάχιστους φυσικούς πόρους οι κάτοικοι της οποίας φεύγουν εδώ και δεκαετίες για να αναζητήσουν την τύχη τους σε άλλους ουρανούς. Κατά τη δεκαετία του 1950, οι μετακινήσεις κατευθύνονταν κυρίως προς το Βελιγράδι, αργότερα προς τις δυτικές χώρες. Ο κύριος Μπαϊρακτάρι δούλεψε πολλά χρόνια στα εργοτάξια του Βελιγραδίου, πριν μεταναστεύσει στο Βέλγιο, όπου συμμετείχε ενεργά στις ενώσεις των γιουγκοσλάβων εργατών. Εχοντας επιστρέψει για να περάσει ήσυχα τα χρόνια της σύνταξής του, εκφράζει έναν αδιάλλακτο αλβανικό εθνικισμό, παραμένοντας, όμως, φανατικός οπαδός της ποδοσφαιρικής ομάδας του Ερυθρού Αστέρα Βελιγραδίου. Με μερικούς από τους φίλους του, καλλιεργεί το πάθος του πολύ διακριτικά, σχεδόν σε συνθήκες ημιπαρανομίας. Η δημόσια υποστήριξη του Ερυθρού Αστέρα θα σήμαινε δήλωση «σερβικής ταυτότητας», αλλά ο Μπαϊρακτάρι εκμυστηρεύεται: «Το Βελιγράδι, η Γιουγκοσλαβία και ο Ερυθρός Αστέρας ήταν τα νιάτα μου». Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, αρκετές δεκάδες χιλιάδες Αλβανοί ζούσαν στο Βελιγράδι, χωρίς να συναντούν ιδιαίτερες δυσκολίες. Η άνοδος του Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς στην εξουσία τους υποχρέωσε να εγκαταλείψουν τη σερβική πρωτεύουσα, για την οποία όλοι εκδηλώνουν έντονη νοσταλγία. 

Πότε και γιατί έπαψε η ΟΣΔΓ να υπάρχει; Στα τέλη του περασμένου Μαΐου, σε συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στο Βελιγράδι συμμετείχαν υψηλόβαθμα στελέχη της πρώην Γιουγκοσλαβίας, μετά από πρόσκληση της επιτροπής σέρβων βετεράνων του εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου. Η παλαιά κομμουνίστρια ηγέτιδα της Σλοβενίας Σόνια Λόκαρ, η οποία είχε αφήσει κλαίγοντας την αίθουσα του 14ου και τελευταίου συνεδρίου της Ενωσης Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας, τον Ιανουάριο του 1990, αναγνώρισε ότι οι ηγέτες της εποχής «είχαν πιαστεί στον ύπνο», ότι δεν είχαν «κανένα όραμα για το μέλλον». Ο Βόσνιος Ραΐφ Ντιζντάρεβιτς, προτελευταίος πρόεδρος της συλλογικής προεδρίας της ομοσπονδίας (8), προέβη, με τη σειρά του, στην εκτίμηση ότι η διάλυση οφειλόταν στις εσωτερικές δυσλειτουργίες της ομοσπονδίας και όχι στους «εξωτερικούς εχθρούς», στους οποίους αναφέρθηκαν άλλοι ομιλητές. 

Σε ανάλυση που δημοσίευσε το σερβικό εβδομαδιαίο περιοδικό «Vreme», ο Ντέγιαν Γιόβιτς, πολιτειολόγος και σύμβουλος του σοσιαλδημοκράτη πρωθυπουργού της Κροατίας, Ιβο Γιοσίποβιτς, επανατοποθετεί τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας στο πλαίσιο της κατάρρευσης των κομμουνιστικών καθεστώτων (9). Μολονότι ο γιουγκοσλαβικός σοσιαλισμός θεωρούνταν «διαφορετικός», σαρώθηκε από το παλιρροϊκό κύμα που ξεκίνησε με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. 

Η ΕΝΩΣΗ ΤΩΝ ΣΛΑΒΩΝ 

Η γιουγκοσλαβική ιδέα -δηλαδή η ιδέα μιας ένωσης των σλαβικών λαών του Νότου- σφυρηλατήθηκε τον 19ο αιώνα από κροάτες διανοούμενους. Επομένως, δεν συνδέεται κατ' ανάγκην με τη σοσιαλιστική εφαρμογή της τον επόμενο αιώνα. Ωστόσο, τουλάχιστον σε επίπεδο συμβόλων, οι αναφορές στην τιτοϊκή Γιουγκοσλαβία συνδέονται με τις μνήμες ενός «παλιού καλού καιρού», όπου ο αυτοδιαχειριστικός σοσιαλισμός εγγυούνταν σε όλους μια σχετική ευημερία, σε αντίθεση με τη βία και την κοινωνική σκληρότητα της μακρόχρονης περιόδου της «μετάβασης». Η «νοσταλγία για τη Γιουγκοσλαβία» παρουσιάζεται, μάλιστα, και ως εναλλακτική στην ευρωπαϊκή ένταξη, προς την οποία, θεωρητικά, βαδίζουν όλες οι χώρες της περιοχής. «Γιατί μας μιλάνε τόσο για την ένταξη στην Ευρώπη; Η Ευρώπη έπρεπε να ενταχθεί στη Γιουγκοσλαβία, όταν ο Τίτο ήταν ακόμα ζωντανός» δηλώνει με αυτοπεποίθηση ένας τούρκος κουρέας στο παλιό παζάρι των Σκοπίων. 

Οι «νοσταλγοί της Γιουγκοσλαβίας» βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της διαμάχης για τη μνήμη, η οποία συνεχίζεται σε όλες τις πρώην γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες. Αλλοτε, κάθε δημοκρατία είχε ανακηρύξει επίσημη εορτή την επέτειο του «πρώτου αντιφασιστικού ξεσηκωμού»: 7 Ιουλίου 1941 στη Σερβία, 13 Ιουλίου στο Μαυροβούνιο, 27 Ιουλίου στην Κροατία κ.λπ. Οι ημερομηνίες αυτές δεν είναι πλέον αργίες -με εξαίρεση το Μαυροβούνιο, όπου η 13η Ιουλίου συμπίπτει και με την επέτειο της πρώτης αναγνώρισης της ανεξαρτησίας της χώρας, το 1878, στη σύνοδο του Βερολίνου, γεγονός που επιτρέπει μια «πολυσήμαντη» ανάγνωση της ημερομηνίας. 

Στην Κροατία, η 27η Ιουλίου σβήστηκε από το ημερολόγιο των επίσημων εορτών ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Εορταζόταν ως ημέρα μνήμης της επίθεσης που είχε δεχθεί το μικρό χωριό Σερμπ, μια κοινότητα με σερβική πλειοψηφία στην Κράινα, από πολιτοφυλακές του καθεστώτος των δωσίλογων Ουστάσι -το οποίο ακόμη εξυμνείται από τους πιο εθνικιστικούς κύκλους της κροατικής δεξιάς. Ωστόσο, στις 27 Ιουλίου του 2010, ο νεοεκλεγείς πρόεδρος της Κροατίας, Γιοσίποβιτς, παρέστη στις εκδηλώσεις μνήμης που οργάνωσαν στο Σερμπ οι ενώσεις αντιφασιστών βετεράνων και το Σερβικό Εθνικό Συμβούλιο της Κροατίας, κάτω από τις αποδοκιμασίες μερικών εκατοντάδων εθνικιστών αντι-διαδηλωτών. Ο στόχος ήταν διπλός: ο Γιοσίποβιτς επεδίωκε να εγγράψει συμβολικά τη σημερινή Κροατία σε μια αντιφασιστική συνέχεια, προχωρώντας, παράλληλα, και σε μια ισχυρή χειρονομία απέναντι στη σερβική μειονότητα της χώρας (10). 

Στη Σερβία, στις 7 Ιουλίου 2011, η εβδομηκοστή επέτειος του ξεσηκωμού του 1941 προκάλεσε πολλές συζητήσεις, καθώς και ζωηρές αντιπαραθέσεις (11). Στις 7 Ιουλίου 1941, ένας παλαιός κομμουνιστής μαχητής του πολέμου της Ισπανίας, ο Ζίκιτσα Γιοβάνοβιτς Σπάνατς, σκότωσε δύο χωροφύλακες της σερβικής κυβέρνησης δωσιλόγων. Επομένως, για ορισμένους πολέμιους του κομμουνισμού, η χειρονομία αυτή δεν ήταν πράξη αντίστασης στον γερμανό κατακτητή αλλά «αδελφοκτονία». Στην πραγματικότητα, η διαμάχη των ιστορικών ανάγεται στην ανάλυση των δύο κινημάτων αντίστασης στη Σερβία: τους παρτιζάνους με επικεφαλής το Κομμουνιστικό Κόμμα και τους Τσέτνικ του στρατηγού Ντράζα Μιχαΐλοβιτς, πιστούς στη σερβική μοναρχία. Στη γιουγκοσλαβική περίοδο, οι Τσέτνικ αποτέλεσαν αντικείμενο περιφρόνησης όσο και οι Ουστάσι, λόγω της διολίσθησης του κινήματός τους στη συνεργασία με τους κατακτητές. Αυτή η παρεκτροπή, όμως, καθυστερημένη και διαφορετική από περιοχή σε περιοχή, ήταν μια απάντηση στο στρατιωτικό πλεονέκτημα που είχαν αποκτήσει οι παρτιζάνοι (12). 

Μετά την πτώση του καθεστώτος Μιλόσεβιτς, το 2000, η 7η Ιουλίου έπαψε να είναι αργία στη Σερβία, ενώ τα σχολικά εγχειρίδια μεταχειρίζονται πλέον ισότιμα Τσέτνικ και παρτιζάνους. Νόμος του 2004 εγγυάται στους Τσέτνικ ίσα δικαιώματα κατοχύρωσης σύνταξης (13). Ο κοινωνιολόγος Γιόβο Μπάκιτς θεωρεί ότι η Σερβία ακολούθησε «την τάση που υπάρχει σε όλη την υπόλοιπη Ευρώπη, όπου σοσιαλισμός και φασισμός εξομοιώθηκαν», εκτιμώντας, όμως, ότι το κύμα αντικομμουνισμού ίσως φθάνει στο τέλος του. 

«ΓΙΟΥΓΚΟΣΦΑΙΡΑ» 

Μπορεί, άραγε, η νοσταλγία να γίνει παράγοντας πολιτικής αλλαγής; Εδώ και μερικά χρόνια, πολύς λόγος γίνεται για την ανάπτυξη μιας «γιουγκόσφαιρας». Η πατρότητα της έκφρασης ανήκει στον βρετανό δημοσιογράφο Τιμ Τζούντα. Υποδηλώνει την αναθέρμανση των δεσμών κάθε είδους -οικονομικών, πολιτικών ή πολιτιστικών- μεταξύ των πρώην γιουγκοσλαβικών δημοκρατιών. Σε αυστηρά πολιτικό επίπεδο, οι σχέσεις βρίσκονται, πράγματι, σε φάση εξομάλυνσης ανάμεσα στους παλαιούς εμπόλεμους, με τους σημερινούς προέδρους Σερβίας και Κροατίας, Μπόρις Τάντιτς και Ιβο Γιοσίποβιτς αντίστοιχα, να έχουν επιταχύνει αισθητά τη σχετική διαδικασία τα δύο τελευταία χρόνια. Οι εμπορικές συναλλαγές, χωρίς να είναι αμελητέες, παραμένουν περιορισμένες λόγω της αρκετά χαμηλής συμπληρωματικότητας των διαφόρων οικονομιών και του μαζικού ανοίγματός τους στις εισαγωγές, ιδιαίτερα τις ευρωπαϊκές. Στο πολιτιστικό επίπεδο, αντίθετα, οι δεσμοί ποτέ δεν διερράγησαν, ακόμη και στα χρόνια του πολέμου, τουλάχιστον μεταξύ των καλλιτεχνών και των διανοούμενων που αντιστέκονταν στον εθνικισμό. Από τα συνέδρια μέχρι τα φεστιβάλ, στις πρώην γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες ή αλλού στην Ευρώπη, οι ευκαιρίες συνάντησης δεν έλειψαν. 

Στα τέλη Ιουνίου, στο βιβλιοπωλείο Κάρβερ της Ποντγκόριτσα, στο Μαυροβούνιο, ένα λογοτεχνικό φεστιβάλ συγκέντρωσε πολλές δεκάδες συγγραφείς, δημοσιογράφους και εκδότες από όλες τις «μεταγιουγκοσλαβικές» δημοκρατίες. 

Η... ΠΕΡΙΟΧΗ 

Οι συζητήσεις περιστράφηκαν γύρω από την ταυτότητα της «περιοχής», σύμφωνα με τον ουδέτερο όρο που χρησιμοποιείται συχνά για να υποδηλώσει τη Γιουγκοσλαβία του Τίτο, ακόμη και τα Βαλκάνια, αυτή τη γεωγραφική σύλληψη με τα αβέβαια σύνορα, που αποτελεί, και η ίδια, αντικείμενο πολλών αντιπαραθέσεων (14). Ο Νέναντ Πόποβιτς, διευθυντής των φημισμένων εκδόσεων Durieux του Ζάγκρεμπ, στο τέλος ξέσπασε: «Μια περιοχή αποτελεί μέρος ενός κράτους, αλλά εμείς δεν έχουμε πια κοινό κράτος!» Από την άλλη πλευρά, πώς να ονομάσει κανείς αυτό το «μεταγιουγκοσλαβικό» σύμπαν, που μοιράζεται τις ίδιες ιστορικές μνήμες, γελάει με τα ίδια ανέκδοτα και, σε μεγάλο βαθμό, μιλάει την ίδια γλώσσα; 

Κάθε χρόνο, χιλιάδες περιπατητές συναντιούνται στη Δημοκρατία της Μακεδονίας για να ανέβουν το όρος Τίτο, στην οροσειρά Σαρ, το ψηλότερο σε ολόκληρη την ΟΣΔΓ. Οι πεζοπόροι διαβεβαιώνουν χωρίς δυσκολία ότι τα κίνητρά τους δεν είναι πολιτικά, εκδηλώνοντας, ταυτόχρονα, τη χαρά τους που μπορούν «να συναντήσουν τόσους ανθρώπους από όλες τις δημοκρατίες (15)». Μεταξύ κροατών, βόσνιων, σέρβων και μαυροβούνιων περιπατητών δεν υπάρχει κανένα γλωσσικό εμπόδιο, ακόμη κι αν οι νεότεροι Μακεδόνες ή Σλοβένοι μερικές φορές δυσκολεύονται λίγο να μιλήσουν τα σερβοκροατικά, τα οποία δεν έμαθαν στο σχολείο. Στην πραγματικότητα, στις απόκρημνες πλαγιές της Σαρ ξαναδημιουργείται μια «koine», μια πολιτιστική κοινότητα Σλάβων του Νότου, μακριά από οποιαδήποτε πολιτική διεκδίκηση. 

Πηγές: 
 
(1) Mitja Velikonja, «Titostalgija. Studija nostalgije po Josipu Brozu», Mirovni Institut, Λιουμπλιάνα, 2009.
(2) www.konzulatsfrj.com
(3) Κυρίως το τελευταίο βιβλίο του, «Jesus et Tito» (Gaia, Montfort-en-Chalosse, 2010), αναφορά σε μια «ευτυχισμένη γιουγκοσλαβική νεολαία» και ενθουσιώδης φόρος τιμής στο κράτος που διαλύθηκε.
(4) Κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι γιουγκοσλάβοι παρτιζάνοι, με επικεφαλής τον Τίτο, μάχονταν από τη μία πλευρά εναντίον των γερμανών, ιταλών και βούλγαρων κατακτητών και, από την άλλη, εναντίον των Κροατών Ουστάσι, συνεργατών των ναζί, και των Τσέτνικ, σέρβων μοναρχικών εθνικιστών, οι οποίοι στην αρχή συμμετείχαν στην αντίσταση αλλά σταδιακά γλίστρησαν προς τη συνεργασία με τους κατακτητές. Από το 1943, οι παρτιζάνοι έλαβαν βρετανική βοήθεια και απελευθέρωσαν μόνοι τους το μεγαλύτερο μέρος του γιουγκοσλαβικού εδάφους.
(5) «La Cinquieme Offensive (Sutjeska»), σε σκηνοθεσία Στίπε Ντέλιτς (1973).
(6) Η μουσουλμανική εθνική ταυτότητα αναγνωρίστηκε το 1971. Υπήρχαν, λοιπόν, οι Μουσουλμάνοι (με την εθνική έννοια), σε αντιδιαστολή με τους μουσουλμάνους (τους πιστούς στο Ισλάμ). Η ορολογία άλλαξε μετά την ανεξαρτησία της Βοσνίας: τώρα πια, η διάκριση γίνεται μεταξύ Βοσνιάκων (Bosniaks-σλάβοι μουσουλμάνοι) και Βοσνίων (Bosnians-το σύνολο των κατοίκων της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης).
(7) Βλ. Drazen Nemet, «Josip Broz Tito, mort et survie en Croatie», στο Daniel Baric, Jacques Le Rider και Drago Roksandic (διευθ.), «Memoire et histoire en Europe centrale et orientale», Presses universitaires de Rennes, 2010.
(8) Μετά τον θάνατο του Τίτο, το ανώτατο όργανο διοίκησης της ομοσπονδίας ήταν συλλογική προεδρία με οκτώ μέλη (από τις έξι ομόσπονδες δημοκρατίες και τις δύο αυτόνομες επαρχίες). Η προεδρία του οκταμελούς οργάνου ήταν κυκλική, με το κάθε μέλος να την ασκεί για ένα έτος.
(9) «Vreme», Βελιγράδι, 23 Ιουνίου 2011.
(10) Βλ. «Croatie: commemorations du soulevement antifasciste de Srb», «Le Courrier des Balkans», 27 Ιουλίου 2010.
(11) Βλ. τον φάκελο του περιοδικού «Vreme»: «Zasto Srbjia nema antifasciste praznik?» («Γιατί η Σερβία δεν έχει αντιφασιστική εορτή;»), 7 Ιουλίου 2011.
(12) Το βιβλίο του Roland Vasic, «Mihailovic entre revolution et restauration: Yougoslavie 1941-1946», L'Harmattan, Παρίσι, 2009, πρσφέρει μια πολύ ισορροπημένη ανάλυση του συγκεκριμένου κινήματος.
(13) Βλ. Sonja Drobac, «Serbie : egalite pour les anciens partisans et les anciens tchetniks de la seconde guerre mondiale», «Le Courrier des Balkans», 10 Ιανουαρίου 2005.
(14) Maria Todorova, «Imaginaire des Balkans», γαλλική μετάφραση από τα αγγλικά της Rachel Boyssou, Editions de l'EHESS, Παρίσι, 2011.
(15) Βλ. Beatrice Andre, «Macedoine: toute la Yougoslavie se retrouve au sommet du mont Tito», «Le Courrier des Balkans», 4 Ιουνίου 2009.

Τρίτη 27 Νοεμβρίου 2018

Jugonostalgia, Ι


Μαρία Ζεμπερίδου, «Yugonostalgia: Νοσταλγοί του Tito απέναντι στην παγκοσμιοποιημένη Ευρώπη», Power Politics, 9/3/2018.

Με τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας το 1990, έξι νέα κράτη άρχισαν σταδιακά να αναδύονται στην Νoτιο-ανατολική Ευρώπη. Οι χώρες αυτές είχαν κοινό παρελθόν και ιδεολογία, αλλά κοιτούσαν το μέλλον από διαφορετική οπτική. Η Σλοβενία και η Κροατία ήταν ήδη αποφασισμένες να ενταχτούν στην Ευρωπαική Ένωση, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη σχεδίαζε να απαγκιστρωθεί από το «αυταρχικό Κουμουνιστικό Καθεστώς του Milosevic» αποκτώντας εθνική ταυτότητα -το ίδιο και η FYROM-, ενώ η Σερβία και το Μαυροβούνιο προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να διατηρήσουν την αίγλη και την πολιτική υπεροχή που είχε δημιουργήσει ο Στρατάρχης Tito. Σχεδόν δυο δεκαετίες μετά, και ενώ όλες οι χώρες έχουν πλησιάσει πιο κοντά από ποτέ στην Δύση και τα προνόμιά της, φαίνεται πως αρκετοί πολίτες της πρώην Γιουγκοσλαβίας προτιμούν την καθημερινότητα που είχαν απορρίψει στο παρελθόν.

To φαινόμενο και η εμφάνισή του
Το φαινόμενο αυτό της επιθυμίας για το παρελθόν -γνωστό ως «γιουγκο-νοσταλγία» ( Yugo-nostalgia)- είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που παρατηρείται σε όλη την έκταση της πρώην σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας (ΣΓΔ). Η νοσταλγία αυτή αναφέρεται στο αίσθημα της προτίμησης για τα χρόνια της ΣΓΔ, καθώς και του τρόπου ζωής την περίοδο αυτή. Οι «γιουγκο-νοσταλγοί», συγκρίνοντας τη σημερινή τους καθημερινότητα με αυτή την οποία ζούσαν τα χρόνια του Tito, θεωρούν πως ο προηγούμενος τρόπος ζωής τους υπερτερεί. Σε αυτή την πεποίθηση, σαφώς, δραματικό ρόλο έχουν παίξει τόσο η οικονομική δυσκολία που αντιμετωπίζουν τα περισσότερα από αυτά τα νέα κράτη ( Κροατία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Σερβία, Μαυροβούνιο, και FYROM) που δημιουργήθηκαν μετά την διάλυση, όσο και η ακατάπαυστη προσπάθεια των κυβερνήσεών τους να συγκλίνουν με τα Ευρωπαικά ιδεώδη, και να αποκτήσουν μια θέση στην ευρωπαική οικογένεια, υιοθετώντας τα δυτικά πρότυπα.
Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε στην Κροατία, σαν υποτιμητικός όρος για τα Μέσα Ενημέρωσης ή τα άτομα τα οποία τάσσονταν υπερ του γιουγκοσλαβικού τρόπου ζωής, μετά την ανεξαρτησία της χώρας. Η λέξη, επομένως, είχε αρνητική χροιά για μεγάλο διάστημα, πριν υιοθετηθεί από τους οπαδούς του παλιού καθεστώτος. Δεν σημαίνει, όμως, πως στην Κροατία όλοι ήταν υπέρ της νέας τάξης πραγμάτων. Τόσο στην Κροατία, οσο και στις νέες χώρες που συστάθηκαν, υπάχει ένα μέρος υποστηρικτών της Γιουγκοσλαβίας – όπως προκύπτει απο έρευνα που πραγματοποιήθηκε το διάστημα 2011 και 2016 από σλοβένικη και κροατική εφημερίδα, σε συνεργασία με την εταιρία Gallup.

Η έρευνα, τα αποτελέσματα και η εξήγηση
H έρευνα πραγματοποιήθηκε σε όλες τις πρώην σοσιαλιστικές δημοκρατίες, ρωτώντας τους πολίτες αν πιστεύουν πως η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας έβλαψε ή ωφέλησε τη χώρα τους.Το μεγαλύτερο ποσοστό, το οποίο υποστηρίζει ότι η διάλυση έβλαψε τη χώρα τους, συναντάται στην Σερβία (81%). Δεύτερη έρχεται η Βοσνία-Ερζεγοβίνη (77%) και τελευταία η Κροατία (23%). Τα αποτελέσματα αυτά δεν αποτελούν έκπληξη για κανέναν, αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι η Σερβία ήταν το κέντρο της Γιουγκοσλαβίας και, όπως ήταν επόμενο, περισσότεροι από οπουδήποτε αλλού είχαν καλύτερη ζωή με το αυταρχικό καθεστώς.
Στην αντίπερα όχθη, στην περίπτωση της Σλοβενίας, η σταθερή ανάπτυξη (οικονομική και πολιτική) και η συμμετοχή της χώρας στην ΕΕ εξηγούν το γεγονός ότι οι σημερινοί Σλοβένοι είναι ικανοποιημένοι (41%) με τον σύγχρονο τρόπο ζωής και δεν επιζητούν τον προηγούμενο. Το ίδιο συμβαίνει και με το Κόσοβο, το οποίο, σε ποσοστό 75%, πιστεύει πως η διάλυση ωφέλησε τη χώρα τους. Η εξήγηση, στην περίπτωση αυτή, οφείλεται στο γεγονός πως η πλειοψηφία της χώρας είναι πλέον Αλβανοί, οι οποίοι επιθυμούν την αναγνώριση και ανεξαρτοποίησή τους από την Σερβία, καθώς θεωρούν τους εαυτούς τους πιο πολύ Αλβανούς, παρά Σέρβους.
Σημαντικό ποστοστό «γιουγκο-νοσταλγών» αποτελούν άτομα μεγάλης ηλικίας, καθώς και υψηλόβαθμοι του προηγούμενου καθεστώτος. Οι άνθρωποι αυτοί κατείχαν υψηλές θέσεις, με προνόμια τα οποία έχασαν με τη διάλυση της χώρας και, ιδιαίτερα, του κόμματος. Οι μέσοι πολίτες, που δεν ήταν άμεσα εμπλεκόμενοι με το Κουμουνιστικό Κόμμα, νοσταλγούν επίσης τον παλιό τρόπο καθεστώτος καθώς, όπως οι ίδιοι ισχυρίζονται, όλα ήταν διαθέσιμα σε όλους, και ποτέ δεν τους έλειψε τίποτα – εν αντιθέσει με τις σημερινές απαιτήσεις του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος, το οποίο είναι ιδιαίτερα ανταγωνιστικό και δεν καλύπτει τις ανάγκες των πολιτών. Η ανεργία, τα οικονομικά προβλήματα και η πολιτική διαφθορά είναι λίγα μόνο από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι πολίτες σχεδόν σε όλο το μήκος της πρώην Γιουγκοσλαβίας, ενώ στο προηγούμενο καθεστώς τα προβλήματα αυτά δεν σχετίζονταν τόσο με τα κατώτερα στρώματα.
Οι κοινωνικοπολιτικές αντιθέσεις που παρατηρούνται σήμερα μπορούν να εξηγήσουν το φαινόμετο της «γιουγκο-νοσταλγίας». Αρχικά, η πρώτη μεγάλη απώλεια της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας ήταν το αίσθημα ενότητας που διακατείχε πολλούς από τους πολίτες σε όλη την έκταση του καθεστώτος, το οποίο πλέον έχει αντικατασταθεί από τον εθνικισμό και την αμοιβαία εχθρότητα μεταξύ των δημοκρατιών που προέκυψαν – κάτι που βεβαίως οφείλεται στους πολέμους ανάμεσά τους για το διαχωρισμό των εθνοτήτων και των αλφαβήτων. Η θέση στην οποία βρισκόταν η παλιά χώρα στο παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό διαδραματίζει, επίσης, σημαντικό ρόλο. Η ΣΓΔ επί της εποχής της ήταν πρωτοστατούσα των πολιτικών πραγμάτων, ενω ο αρχηγός της, Tito, αποτελούσε έναν από τους πιο χαρισματικούς ηγέτες – που, όπως αναφέρεται, δεν δίστασε να τα βάλει ακόμα και με τον Stalin προστατεύοντας τη χώρα του ( σ.σ. χωρίς να μπερδεύονται οι «γιουγκο-νοσταλγοί» με τους οπαδούς του Tito).
Στον αντίποδα, πλέον, υπάρχει η άποψη πως η νέα γενιά ηγετών δεν διαθέτει κανένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό και πείρα, ενώ πολλές φορές ακολουθεί σαν ουραγός τις παγκόσμιες εξελίξεις, και δρα ( ή μένει αδρανής) με σκοπό την εύνοια μεγαλύτερων χωρών. Ακόμα και για τις χώρες που κατάφεραν να ενταχθούν στην ευρωπαική οικογένεια τα πράγματα δεν είναι καλύτερα, καθώς και εκεί ο ρόλος τους δεν είναι ουσιαστικός. Πάνω σε αυτή την αντίθεση στηρίζονται ορισμένοι νοσταλγοί, λέγοντας πως στην Γιουγκοσλαβία όλες οι δημοκρατίες ήταν ισάξιες στις αποφάσεις, ενώ τώρα ακολουθείται μόνο η στρατηγική των ανεπτυγμένων χωρών της ΕΕ, αμφισβητώντας έτσι τις νέες και δημοκρατικές αρχές που επιβάλλονταν από τους κυβερνώντες και την ΕΕ.

Παραδείγματα «Γιουγκο-νοσταλγών»
Ενδεικτική απόδειξη αυτής της νοσταλγίας αποτελεί και ο Blasko Gabric, ιδρυτής της Yugoland (ενός θεματικού πάρκου, το οποίο λειτουργεί ως μικρογραφία της Γιουγκοσλαβίας στην πόλη Subotica της Σερβίας). Η ακραία αυτή μορφή «νοσταλγίας» καταδεικνύει την «αγάπη» του μέσου Γιουγκοσλάβου για την πατρίδα, καθώς και την προσπάθεια «διατήρησης» ενός κομματιού της, όπως έχει δηλώσει ο ίδιος. Ακόμα μια ένδειξη της προτίμησης μεγάλου μέρους των πρώην Γιουγκοσλάβων αποτελούν και οι ετήσιες εκδηλώσεις γιορτής για την γέννηση του ηγέτη Tito, όσο και η γιορτή για την ίδρυση της Σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβικης Δημοκρατίας. Να σημειωθεί, παράλληλα, πως, ενώ αρχικά το μεγαλύτερο ποσοστό επισκεπτών της Yugoland και των συμμετεχόντων στις εκδηλώσεις ήταν άνω των 60 ετών, παρατηρείται συνεχιζόμενη αύξηση του αριθμού επισκεπτών απ’ όλες τις ηλικιακές ομάδες – αν και η μεγαλύτερη έλλειψη συμμετοχής παρατηρείται στην γενιά που έζησε τα χρόνια της διάλυσης και των πολέμων στην Γιουγκοσλαβία.
Έκπληξη αποτελεί η μεγάλη μερίδα νέων ανθρώπων, η οποία δηλώνει πως ίσως να ήταν καλύτερα με το παλιό καθεστώς, παρά με τα σημερινά δεδομένα. Η εξήγηση που δίνεται στη δική τους περίπτωση δεν είναι ούτε συναισθηματική, ούτε βιωματική – όπως δηλώνουν αρκετοί από αυτούς, και όπως λένε και μεγαλύτερα συγγενικά τους πρόσωπα. Παρ’όλο που ζούσαν σε ένα αυταρχικό καθεστώς, η καθημερινότητα των ανθρώπων ήταν πολύ πιο εύκολη απ’ό,τι σήμερα, και δεν χρειαζόταν προσπάθεια για επιβίωση· όπως δηλώνει και ο Branko: «Σήμερα έχουμε δημοκρατία, αλλά οι τσέπες μας δεν έχουν τίποτα μέσα» ή και ο -κατα πολύ νεότερος- Pavle Ilic: «δεν ήταν όλα υπέροχα, αλλά καλύτερα σε σύγκριση με αυτό (σ.σ. σήμερα)». Επιπρόσθετα, υπάρχει και η φράση ενός Κροάτη κινηματογραφιστή: «Αν τα πράγματα στην πρώην Γιουγκοσλαβία ήταν 100 φορές χειρότερα, ακόμα και τότε, θα ήταν 100 φορές καλύτερα από οτιδήποτε έχουμε σήμερα».
Σε αυτό συμβάλλει, προφάνως, και η αποτυχία του σημερινού πολιτικού συστήματος των δημοκρατιών αυτών. Να σημειωθεί, επιπρόσθετα, πως οι δημοκρατίες αυτές ( με εξαίρεση την Κροατία και την Σλοβενία) διανύουν έναν αγώνα δρόμου για την εκπλήρωση των κριτηρίων που ορίζει η Ευρωπαική Ένωση για την ένταξή τους σε αυτή. Η προσπάθεια αυτή, σε συνδυασμό με την προσπάθεια οικονομικής ανάκαμψης, έχουν οδηγήσει αυτές τις χώρες σε σημαντική μείωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών τους. Επομένως δεν είναι παράλογο που αυτοί, με την σειρά τους, επιζητούν την εποχή που ζούσαν καλύτερα. Τέλος, πολλοί από τους παλιούς δεν βρίσκουν λόγο να ενταχθούν οι χώρες τους στην Ευρωπαική Ένωση, λέγοντας πως αυτοί είχαν την Γιουγκοσλαβία, μια χώρα πιο ενωμένη απ’ ό,τι θα μπορέσει να υπάρξει ποτέ η Ευρώπη, και πως αυτή τους προσέφερε περισσότερα απ’ ό,τι μπορεί να δώσει η Ένωση.
Στην πιο ήπια μορφή της, η «γιουγκο-νοσταλγία» αποτυπώνεται στην προτίμηση στην γιουγκοσλάβικη μουσική και παράδοση, έναντι της ομογενοποιημένης τέχνης που το παγκόσμιο status quo επιθυμεί να προβάλλει, και τις αλλαγές στο βασικό σλαβικό αλφάβητο. Ταυτόχρονα, η ελεύθερη μετακίνηση από και πρός όλες τις δημοκρατίες χωρίς σύνορα και ελέγχους είναι ακόμα ένα χαρακτηριστικό που έχει χαθεί – μία ελευθερία που πρόσφερε άμεση επαφή μεταξύ των κατοίκων όλων των δημοκρατιών, και είχε ως αποτέλεσμα και πολλους μικτούς γάμους. Τα τέκνα αυτών των γάμων, επιπρόσθετα, δεν μπορούσαν να προσδιορίσουν τους εαυτούς τους ως τίποτα άλλο πέρα από Γιουγκοσλάβους, και με το τέλος της ομοσπονδίας κλήθηκαν να επιλέξουν μια εθνική ταυτότητα που δεν τους αντιπροσώπευε πλήρως, χάνοντας την άλλη μισή.

Επίλογος
Στις δημοκρατίες οι οποίες πέτυχαν στη μετάβαση (Κροατία-Σλοβενία), η τάση σύγκρισης με το παρελθόν είναι μικρότερη. Στις χώρες που ακόμα παλεύουν -είτε η σύγκριση είναι παλιομοδίτικη και αρνητική, είτε δικαιολογημένη και ορθή-, μεγάλο μερος πολιτών νιώθει την ανάγκη και προβαίνει στη σύγκριση του τώρα με του τότε. Σε αυτό συνέβαλε, σαφέστατα, και ο λανθασμένος χειρισμός των μετέπειτα κυβερνήσεων κάθε χώρας και η προσκόλληση στις παγκόσμιες επιταγές. Η προσκόλληση αυτή διεύρυνε και διευρύνει, απ’ ό,τι φαίνεται, το χάσμα ανάμεσα σε κυβερνώντες και πολίτες, με τους τελευταίους να δείχνουν την απόρριψή τους.

Πηγές:

1.         Καθημερινή. (2008). Πληθαίνουν οι Γιουγκο-νοσταλγοί που αναπολούν την εποχή του Τίτο. http://www.kathimerini.gr/312268/article/epikairothta/kosmos/plh8ainoyn-oi-gioygko-nostalgoi-poy-anapoloyn-thn-epoxh-toy-tito
2.         BBC. (2008). Ex-Yugoslavs pine for unity and dignity http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7417328.stm
3.         Prodger, M. (2004). Nostalgic Yugoslav re-creates land of Tito http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3693853.stm
4.         Waterfield, B. (2007). Many in Slovenia yearn for old Yugoslavia http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1573974/Many-in-Slovenia-yearn-for-old-Yugoslavia.html
5.         Gluber, B. ( 2007). Serbia: ‘Yugonostalgia’ makes a comeback http://www.dw.com/en/serbia-yugonostalgia-makes-a-comeback/a-2615235
6.         Kurtovic, L. (2011). Yugonostalgia on Wheels: Commemorating Marshal Tito across Post-Yugoslav Borders https://www.academia.edu/576114/Yugonostalgia_on_Wheels_Commemorating_Marshal_Tito_across_Post-Yugoslav_Borders
7.         Stosic, M. (n.d.). YUGONOSTALGIA  http://www.europeandme.eu/15brain/803-yugoslavia-nostalgia?showall=
8.         Milekic, S. (2014). Rise of Yugo-Nostalgia ‘Reflects Contemporary Problems’ http://www.balkaninsight.com/en/article/yugonostalgia-as-result-of-unfinished-nation-building-processes-03-14-2017
9.         Keating, E. and Ritter, Z. (2017). Many in Balkans Still See More Harm From Yugoslavia Breakup http://news.gallup.com/poll/210866/balkans-harm-yugoslavia-breakup.aspx
10.       Knezevic, G. (2017). Yugo-Nostalgia Prevails In Serbia, Bosnia https://www.rferl.org/a/balkans-without-borders-yugo-nostalgia-serbia-bosnia/28511123.html
11.       Collard, R. (2015). When we were Yugoslavs: The rise of Yugonostalgia https://www.pri.org/stories/2015-06-02/when-we-were-yugoslavs-rise-yugonostalgia
12.       Ebert, C. (2017). Back in the SFRY: Yugo-Nostalgia and Dreams of Communism http://politicalcritique.org/cee/2017/back-in-the-sfry-yugo-nostalgia-and-dreams-of-communism/
13.       Στάμκος, Γ. (2015). Γιουγκοσλαβία και YU-Νοσταλγία http://tvxs.gr/news/kosmos/gioygkoslabia-kai-yu-nostalgia
14.       Pineau, M. (2015). Understanding Yugoslavia: Part I https://balkandiskurs.com/en/2015/05/25/understanding-yugoslavia-part-i/
15.       Pineau, M. (2015). Understanding Yugoslavia: Part II  https://balkandiskurs.com/2015/05/29/razumijevanje-jugoslavije-ii-dio/