Blendi Fevziu: Intervistë me Fatos Lubonja

Blendi Fevziu, “Intervistë me Fatos Lubonja: Rinia në burg dhe nga burgu në liri”, Koha Jonë 8/09/2008

E vështirë gjithmonë për të folur për jetën, zoti Lubonja? Padyshim, aq më tepër nuk ka ardhur fundi akoma për të bërë biografinë.

Gjithsesi ato ulje e ngritje kanë ekzistuar madje të forta në jetën tuaj? Po, disa. Një ulje ngritje e madhe ka qenë burgu.

Sa vite keni kaluar në burg? Kam kaluar në burg, që nga viti 1974 deri në 1991, 17 vjet.
Në cilat burgje? Duke filluar nga Tirana, tek hetuesia, “burgu i Tiranës” që quhet, pastaj kam kaluar në Spaç, Ballsh, Qafë Bar, përsëri Spaç, Burrel, Kosovë e Madhe.
Kur e mendon sot të duket thuajse e pamundur që një njeri të ketë 1/3 e jetës së tij në burg... Është 1/3 dhe është pjesa më vitale e njeriut.

Në ç’moshë keni hyrë në burg? Nga 23 vjeç deri në 40 vjeç.

Absolutisht është pjesa kur një njeri jep maksimumin për të vënë bazën e karrierës së tij, apo jo? Për të gjitha. Por, njëkohësisht... nganjëherë kur më pyesin se çfarë të ka bërë të mbijetosh një nga përgjigjet kryesore që jap është: rinia, energjia e rinisë. Njeriu në atë moshë ka shumë energji - edhe për të shtyrë vagona, për t’i rezistuar vuajtjes, të ftohtit, torturave e të tjera me radhë. Ka dy anë, të mirën edhe të keqen, të kaluarit e burgut në rini.

Cila është psikoza e parë që të kapi në burg? A mendoje se je mbyllur aty dhe nuk do të dalësh kurrë, apo shpresa për tu liruar mbetet gjithmonë prezent? Kam shkruar parathënien e një libri tim me tregime burgu, që e kam quajtur “Neuroza e ujkut”.

Që do të thotë? Disa ditë përpara se të arrestohesha më qëlloi të shihja në një televizion italian në atë kohë, një dokumentar mbi sëmundjet e kafshëve që jetojnë në parqet zoologjike. Ajo që më bëri përshtypje ishte se shumë kafshë, kur transportoheshin nga Afrika për në Evropë, për shembull gjirafat, ngordhnin ngaqe nuk e duronin dot ndryshimin e menjëhershëm të kushteve të jetës. Pastaj erdhi një moment kur u përshkrua ujku, dhe folësi, duke treguar ecejakjen e vazhdueshme të ujkut në kafaz, tha: shikoni ujkun në kafaz se si sillet vërdallë rrëzë hekurave, kjo është simptomë e sëmundjes së izolimit, e neurozës së ujkut. Tani - vazhdoi - janë bërë parqe të mëdha zoologjike, por ujku është një kafshë që ka një energji të jashtëzakonshme, që bën deri në 200 kilometra në ditë, prandaj edhe në këto sipërfaqe të hapura parqesh zoologjike, ujku prap sillet vërdallë, nuk e ka atë lirinë e pyllit.
Katër ditë më mbrapa, e shoh veten të hapen dyert e burgut, në birucë, përmbys. Është një nga momentet më të vështira kur të marrin nga liria dhe të hapin derën e burgut, të bëjnë kontrollin banal dhe pastaj të rrasin në një birucë të errët, të vogël; i vetmuar.


Sa e madhe ishte? Birucat atëherë kanë qenë afërsisht 2 metra me 2, ndoshta edhe pak më të mëdha ose më të vogla. Pasi mbeta një orë apo dy i traumatizuar, e pashë veten që u ngrita në këmbë dhe fillova instiktivisht të bëja ecejake pafund në birucë dhe mu kujtua neuroza e ujkut. Ky është një moment i paharrueshëm, e gjithë jeta e burgut sikur përmblidhet në këtë moment. Pastaj, kur shkova në Spaç, nuk harrohet kontakti i parë, impresioni i parë, kur pashë bashkëvuajtësit. Vinte autoburgu, dilje, zbrisje, bëje një kontroll dhe pastaj bëje disa hapa dhe shikoje të burgosur që ishin dukë bërë xhiro poshtë në fushën e volejbollit; “fusha” i thonin të burgosurit. Tek fusha bënin të gjithë ecejakje pa fund si në një neurozë kolektive. Dhe unë u futa tek ajo neurozë. Mu kujtua filmi “Goja”, kur piktorin e çojnë në çmendi: njerëz me kapuça dhe me disa rroba ngjyra-ngjyra që silleshin vërdallë. Megjithatë, kur u afrohesh, shikon fytyra njerëzore, sy që të shikojnë, që të buzëqeshin.

Qoftë edhe njerëz të njohur? Edhe njerëz të njohur.

A qëllonte që kur ishit midis kësaj vorbulle apo në momentin e parë që patë këtë vorbull të burgosurish, me kapuç, me xhupa të trashë, që vinin rrotull këtij burgu. A ju dukej sikur nuk i takonit këtij grupi, sikur ishit rastësisht aty? Njeriu ka një dualizëm në raport me këta njerëz dhe me këtë realitet e rrobë. Më një anë nuk e pranon atë rrobë, s’është rroba ime thotë, pavarësisht që e mbaj mbi supe, po nuk është rroba ime, është një rrobë e përkohshme. Nga ana tjetër është rroba që e ka veshur dhe që e mbron nga të ftohtit, madje ai ka edhe merak, nganjëherë, që ajo t’i shkojë, t’i rrijë mirë. Njëkohësisht pra njeriu ka aftësinë për t’iu adoptuar një realiteti, por edhe ta refuzojë atë realitet: s’është i imi, do të iki nga ky realitet i mbrapshtë. Ky dualizëm, të shoqëron gjatë të gjithë jetës në burg.

17 vite ju ka shoqëruar edhe ju? Po, besoj se gjatë 17 vjetësh gjëja më kryesore për mua ka qenë të gjej një ekuilibër midis adoptimit dhe refuzimit, pasi adoptimi është i domosdoshëm, pasi do të shkosh të punosh në minierë. Kujtoj se kur më futën për herë të parë, më futën në një front, ku ishte Sherif Merdani, këngëtari i famshëm, minator i grupit.

E njihnit më parë? E njihja si emër, jo se e kisha takuar.

Dhe e gjetët aty, pasi nuk e dinit që do ta gjenit aty... Jo nuk e dija. Madje ishte hapur fjala që Sherif Merdani kishte vrarë veten në burg. Unë, përpara se të vija në burg, duke biseduar me disa shokë, pasi kishim marrë vesh që ishte dënuar me 10-12 vjet e kishte vrarë veten thamë: po mirë ka bërë që ka vrarë veten, ku kalohen 12 vite në burg. Ishte hapur ky mit, nuk e di kushte e hapte, e hapte Sigurimi për të trembur të tjerët apo... Kur e gjeta atje Sherifin pastaj, ishte me shumë energji dhe absolutisht me mendimin se mund të vritej vetja; kjo edhe për veten time.

Në liri kishit menduar vetëvrasje, atje ku ishit izoluar jo? Po në liri, aty jo, instinkti jetës është shumë i fortë...

Është më i fortë instinkt i jetës në burg se sa jashtë? Besoj se vitalizohet shumë, aktivizohet shumë; shpresa dhe instinkti i jetës marrin dimensione shumë të forta; sikur trupi prodhon më shumë adrenalinë për t’i mbijetuar atij realiteti.
Por e kisha fjalën tek adoptimi. Aty me Sherifin ishte edhe një burrë i vjetër që po mbushte vagonin. “Gomulka” i thoshim ne atij vagoni që mbante një ton. Unë ia mora lopatën dhe, pasi i hodha 3, 4 apo 5 lopata material, shikoja a po mbushej vagoni apo jo. Kurse ai nuk e kishte problem fare, e dinte se kur mbushej. Shpejt u bëra edhe unë një nga ata që u adoptova, që e mbushja vagonin pa e parë, nuk kisha nevojë të ktheja kokën. Ky ishte momenti adoptimit, si me thënë, ndërsa krahas tij qëndronte edhe momenti i refuzimit dhe i shpresës. Në këtë dinamikë do të luftoje, por e tërë jeta më duket se është kështu.

Cila ka qenë fëmijëria juaj? Cila ka qenë jeta juaj në një familje komunistësh të hershëm? Babai dhe mamaja juaj ishin militantë të grupeve komunistëve, funksionarë komunist shumë të rëndësishëm. Cila ishte jeta e një fëmije në një familje të tillë? Është histori e gjatë. Nëse do ta përmbledh kujtimin e asaj periudhe, gjëja e parë që do të thoja si identitet i asaj kohe, ku akoma isha fëmijë apo adoleshent, ishte miti i prindërve tanë, miti i luftës nacional-çlirimtare.

Që e besonit? Pa dyshim. Këta shiheshin si heronj gati, që kishin bërë luftën dhe që, kur i shihje të rrethuar me ato privilegje që kishte familja ime, këto të dukeshin si një pjesë organike të këtij miti, që na takonte.

Cilat ishin privilegjet në atë kohë? Po, një anëtar i Komitetit Qendror në atë kohë, për shembull, siç ishte im atë, kishte një vilë, kishte një grua që shërbente, - nëna ime asnjëherë nuk thoshte “shërbyesja”, e më këshillonte të mos e përdorja kurrë këtë fjalë me shokët, por të përdorja fjalën “punëtorja”, - kishte makinën, shoferin.

Ju ju dukej që këto privilegje, që nuk i kishin të tjerët, ju takonin? Dukej sikur këto privilegje ishin pjesë e figurës së këtyre liderëve, të cilët siç thuhej, e kishin marrë pushtetin me gjak. Pushteti i tyre ishte ndërtuar mbi mitin e luftës, këta ishin luftëtarët e asaj që lufte, ata që nuk dilnin të parakalonin në Bulevard me turmën në festat, por në tribunë, prej ku ia bënin popullit me dorë.

Po pse ishte kaq i gjallë miti i luftës edhe në fund të viteve 60’ apo në fillim të 70’? Ishte një mit që u mbajt gjallë, që u ushqye vazhdimisht, me propagandën, me filmat e me të gjitha.

Evropa ishte çliruar nga miti i luftës prej kohësh? Mendoj se Lufta e Dytë Botërore është një ngjarje shumë e rëndësishme, me të cilën ata që e kanë bërë, janë identifikuar. Edhe në Perëndim, një veteran i luftës është i nderuar, por tek ne u kthye në një instrument pushteti. Domethënë, miti i luftës u përdor si një nga themelet kryesore të asaj diktature që u hodh. Duke qenë se u bë kështu, ai deformoi shumë njerëz dhe vetë lufta duke u kthyer në mit u deformua, sipas meje. Edhe letërsia që duhej bërë u deformua se u detyrua të merrej aq shumë me luftën; shkruhej pafund për të.

A kishte dogmatizëm në familjen tuaj? Prindërit e tuaj kishin jetuar luftën. A kishin edhe ata një vështrim dogmatik mbi këtë?Prindërit e mi bënin pjesë në elitën intelektuale të partisë dhe, pa dyshim, ka pasur dogmatizëm, por ajo periudhë që unë kujtoj, - pasi fëmijëria e hershme nuk kujtohet, - është ajo e pas prishjes me Bashkimin Sovjetik, në vitet 60, kur një pjesë e këtyre njerëzve, si im atë apo nëna ime, kishin filluar tashmë të kishin zhgënjimet e tyre.

Ku ishin zhgënjimet? Mendoj se kushdo që nuk donte të mbyllte sytë dhe të besonte verbërisht ato që thuheshin, por të ndërtonte një autonomi të mendimit të vet, ka pasur raste të dyshonte që nga fillimet. Për shembull, eliminimin e njerëzve të afërt, të cilët i ke njohur: si do ta jetosh, me besimin që ky ishte një armik, apo do të fillojë të të lindë dyshimi. Ata që nuk i rezistonin dot dyshimit, sepse donin të rrinin komfort, e harronin dhe besonin çka thoshte partia. Ky kthehej në një formë besimi, në një vetëmbrojtje do të thosha unë. Ndërsa, kush donte të ruante autonominë e mendimit, sigurisht që i lindte një dyshim që rritej, por viheshin në balancë pastaj gjërat: po mirë, sikur të dal kundra, çfarë do të ndodhë, po fëmijët, po kjo e ajo? Kështu fillon një jetë e dyfishtë. Prindërit e mi, siç e kuptoj unë, janë detyruar të jetojnë një jetë të dyfishtë, por unë u jam mirënjohës sepse në këtë jetë të dyfishte ishin të vërtetë me fëmijët e tyre. E thoshin të vërtetën në familje, të paktën në kohën kur u rrita. Të mos harrojmë se jemi në një kohë që njerëzit përgjoheshin gjithkund.

Ju keni njohur të gjithë drejtuesit komunist të kohës. Cili ishte formimi i tyre? Ç’vlera intelektuale kishin pjesa më e madhe e tyre? Mendimi im për ta, nuk është vetëm mendim i asaj kohe, por një mendim që e kemi vërtetuar edhe më pas, edhe sot e kësaj dite kur shohim dokumente rrimë e mendojmë. Mendimi im, pra, është që niveli intelektual i udhëheqjes komuniste ka qenë shumë i dobët.

Çdo me thënë i dobët? Domethënë, ata me Enver Hoxhën në krye, nuk kanë njohur as marksizmin, të cilin aq shumë e përmendnin, e jo më të kishin një formim më të gjerë. Ishte një formim shumë i kufizuar dhe pa këtë formim të kufizuar nuk mund të bëheshin të gjitha ato krime, them unë. Vetëm ato krimet tregojnë se sa të kufizuar ishin intelektualisht. Po ashtu, struktura piramidale e ndërtuar bënte edhe një gjë tjetër: që lideri numër një të ishte vlera matëse, e jo vetëm kjo por edhe ai që nuk lejonte mendim tjetër. Një nga udhëheqësit e Byrosë Politike të asaj kohe thoshte vazhdimisht me të tjerët: “Detyra jonë është vetëm të perifrazojmë shokun Enver”.

Ju e keni njohur personalisht Enver Hoxhën? Jo, nuk e kam njohur, s’kam pasur kontakte.

Po nga drejtuesit e tjerë me cilët keni pasur kontakte? Disa kontaktet i kam pasur nëpërmjet prindërve në fëmijëri me Gogo Nushin, jo kontakte vërtet të rëndësishme, ndonjëherë nga larg, me Mehmet Shehun, por nuk mund të pretendoj që kam biseduar me ta.

Cili ishte kodi i komunikimit midis drejtuesve të lartë komunistë? Mendimi im, dhe jo vetëm i imi, por edhe nga sa kam folur me fëmijët e tyre, është se ky ishte një kod krejtësisht hipokrit, i pavërtetë, i pasinqertë. Duket sikur ata ishin shumë të lidhur, por absolutisht nuk kanë pasur atë miqësi që tregonin tek populli kur dilnin kapur krah për krahu. Pra nuk e kanë njohur miqësinë e vërtetë, as me shoku shokun dhe ky ka qenë një instrument i pushtetit të Enver Hoxhës, që t’i mbajë gjithmonë nën kontroll. Pra ideja ime është kjo: a kishin këta ndonjë shok a mik me të cilin të flisnin sinqerisht për çka mendonin, apo flisnin vetëm gjuhën zyrtare? Mendimi im, por edhe mjaft i provuar, është se këta i konformoheshin asaj gjuhës zyrtare dhe nëse dikush kishte ndonjë mendim ndryshime e reprimonte, e shtypte në pavetëdije. Të rrallë qenë ata që e shprehnin. Një nga ata ka qenë edhe im atë, - e këtë e them jo se ishte im atë, Ai edhe fliste dhe thoshte gjëra kundër me miqtë e tij të afërt.

Për shembull? Pakënaqësi ndaj çfarë bëhej, ndaj vetë, Enver Hoxhës që ishte një diktator. Domethënë, jo se në çdo rast, por ka pasur ai disa miq me të cilët ka folur.

A kishte disidentë brenda udhëheqësve komunistë të kohës? Absolutisht nuk mund të flitet për disident, nëse me disident do të kuptojmë atë që shpreh hapur kundërshtimin, si modeli i Saharovit, i Mihnikut, i Havelit, qoftë brenda partisë, qoftë edhe si intelektual, siç kanë qenë këta. Ky lloj pozicioni absolutisht nuk diskutohej në Shqipëri. Shqipëria mbeti staliniste, kurse elementi disident u fut pas stalinizmit në vendet e Lindjes. Nëse do të përmendim momente disidente, do të thosha ka qenë vetëm 56’, kur ndodhi e famshmja Konferencë e Tiranës. Por, mos të harrojmë që edhe aty kishte një element që u dha kurajë këtyre disidenteve, elementi ishte kongresi 20 i Hrushovit. Pra këta dolën edhe kërkuan pse nuk po bëhen tek ne ato që u premtuan në atë kongres. Në momentin kur humbi edhe kjo mbështetje e Bashkimit Sovjetik, nuk kishte njerëz me kurajë të dilnin, të thoshin. Me sa di unë, një nga qëndrimet më të hapura që janë mbajtur, ka qenë ai i Koço Tashkos, kur tha hapur se nuk duhet të prishemi me Bashkimin Sovjetik, në një plenum, por jo publikisht, në gazeta këto nuk ekzistonin.

Cila ishte jeta e një adoleshenti në fundviteve 60’ dhe fillimi i viteve 70’? Kjo përkon me adoleshencën time dhe rininë time. Varet nga shtresat, të kuptohemi. Pas prishjes me Bashkimin Sovjetik rinia shqiptare në përgjithësi jetoi një tjetër jetë nga ajo e rinisë së viteve 50’. Nëse në vitet 50’ një pjesë e rinisë aspironte të shkonte në Lindje, vitet 60’ janë vitet e mbylljes dhe izolimit të Shqipërisë. Por njëkohësisht janë vitet ku, meqenëse Shqipëria u prish me Bashkimin Sovjetik, u eksperimentua futja e televizionit italian. Në disa familje elitare, jo në të gjitha. Mehmet Shehu, me sa më kujtohet, tha njëherë që janë 700 qendra korrupsioni në Tiranë, kur u bënë 700 televizione, që i kishin njerëz të afërm të partisë. Ishte një rini, flas më shumë për atë që njoh, e cila jetonte midis një realiteti të përditshëm që i impononte trekëndëshi i famshëm “mësim - punë prodhuese - kalitje ushtarake”, dhe tentativës për të ikur me fantazi nëpër radiot e huaja, italiane, me muzikë. Eshtë një periudhë, si të thuash, ku ky brez kërkoi të fillonte të afirmohej sadopak, të kishte atë konfliktin gjeneracional me brezin e etërve, që erdhi duke u forcuar si konflikt. Por që pastaj u ndërpre me goditjen e egër kundër liberalizmit. Etërit nuk i lanë bijtë në një farë mënyrë ta fitonin këtë ndeshje.

Si i shpëtonit ju izolimit të tmerrshëm që kishte Shqipëria? Si arritët të dilnit mbi atë izolim? Nuk mund të them se i kemi shpëtuar izolimit, mund të them se ne jetonim në një botë virtuale në mënyrën tonë, atë botën perëndimore të këngës apo çka shihnim në televizion. Ato nuk ishin një realitet real dhe nuk kishim të gjithë kontekstin. Për shembull, vitet e rinisë sime përkojnë me revolucionin i rinisë studentore i 68-ës.

Ju i ndiqnit këto ngjarje? Ne i ndiqnim pak, por mbi të gjitha dinim shumë pak për to. Ndërkohë që ne dëgjonim “Beatlesat” që ishin me flokët e gjata, pak vetë e dinin se këta flokë të gjatë ishin një revoltë edhe ndaj autoritarizmit të familjes në Perëndim. Pra ishte një pjesë e atij revolucioni të viteve 68’, ku rinia theu disa tradita të familjes, të një shkolle shumë represive dhe kërkoi më shumë liri, edhe liri seksuale.

Këto përcilleshin në Tiranë? Këto nga propaganda jepeshin si fenomene borgjeze, në fakt ishin antiborgjeze. Këto ishin lëvizje e majtë, ndërsa ne na jepeshin si shprehje të një degjenerimi borgjez. Pak vetë kishin mundësi të hynin në kuptimin e kësaj. Kështu që ne më shumë e shikonim pëlqimin e asaj muzike si një rezistencë ndaj realitetit tonë. Donim të shkonim atje sepse nuk na pëlqente realiteti ynë, këndonim ato këngë se nuk na pëlqenin këngët e festivaleve tona. Këto nuk mund t’i quaj disidencë, por një tentativë për të ruajtur veten nga trushplarja totale. Kuptohet që unë po flas më shumë për atë pjesë të brezit tim, që në një farë mënyre kishte më shumë informacion e që ndeshej me një shumicë, e cila vinte sidomos nga provinca, që përqafonte parullat e partisë, për të bërë karrierë.

Kishte dallime midis këtyre dy modeleve të rinisë? Kishte, padyshim. Kishte do të thosha tre apo katër kategori nëse do t’i ndaja. Kategoria e atyre që ishin më aktivë dhe shprehnin ndonjë gjë. Kjo qe një pakicë. Një kategori të heshturish, apo dhe të tremburish, që ishin pjesë e familjeve të goditura etj., etj., që i dinin gjërat, por ruheshin. Pastaj ishte një kategori e madhe e “gardistëve të kuq” që vinin e kërkonin karrierë, që ngjiteshin lart pa i pasur fare këto dyshime, përkundrazi duke eliminuar ata që shfaqnin hezitime. Midis tyre mund të gjeje edhe një pjesë të rinjsh që thjesht i futej profesionit, e që kërkonin të qëndronin kështu.

Përse zgjodhët fizikën? Zgjodha fizikën, ndonëse kisha pasion letërsinë, pasi im atë e kishte dëshirë këtë degë po edhe ngase, siç thashë, im atë kishte jetën e tij të dyfishtë, në kuptimin që me fëmijët ai donte të ishte i sinqertë. Mua më tha: nëse do të futesh në letërsi, do të detyrohesh të shkruash gjëra për botim, të bësh propagandë.

Ndërkohë kishe filluar të shkruaje? Po shkruaja. Fillimisht dhe kam botuar ndonjë gjë deri në momentin kur fillova të ndërgjegjësohesha. Pastaj fillova të mbaj gjërat e mia. Një arsye e zgjedhjes ishte edhe se unë kisha pasion filozofinë dhe ideja e tim eti në atë kohë, ku njeriu dhe influencohet më shumë, ishte që s’mund ta njohësh filozofinë po nuk njohe shkencën.

Ju vetë kishit pasion për fizikën? Po, është ai pasioni që buron nga kurioziteti njerëzor për të njohur materien, “botën me yje mbi ne”, siç thotë Kanti, për të njohur të vërtetën e fundit, qoftë të makrokozmosit, qoftë të mikrokozmosit, të atomeve, të grimcave. Ky ishte një kuriozitet i madh i imi, të paktën në atë kohë.

Arritët ta mbaronit fakultetin? Unë mbarova vitin e 5-të duhet të bëja një stazh, më emëruan në Burrel arsimtar, megjithëse mbarova fizikë bërthamore 5-vjeçare. Por, u arrestova sapo mbarova zborin e fundit në Karpet të Kavajës në korrik të ‘74.

Si filloi ajo që quhej rënia e Todi Lubonjës? Si ishte historia? Unë do të them të vërtetën time, pasi ndonjëherë të vërtetën është e vështirë ta gjesh, as në mendjen e Enver Hoxhës po të hysh nuk e gjen dot; se flitet shumë nganjëherë dhe deformohen gjërat, manipulohen, heroizohen. Duhet të kemi parasysh një gjë që në vitet 70 ishte rritur një rini që kërkonte diçka më shumë nga ajo Shqipëri e izoluar, një rini që kërkonte të dëgjonte muzikë të huaj, një shtresë intelektuale që po rritej, fëmijët e udhëheqësve që kërkonin diçka më shumë nga ai dogmatizmi i ngushtë. Pra ndjehej nevoja për hapje të Shqipërisë. Dhe në atë kohë, që ishim në marrëdhënie me Kinën, kjo nevojë e Shqipërisë korrespondoi me një sugjerim të kinezëve, që Shqipëria mundet të lidhej me Rumaninë. Kështu që, ka pasur dy fjalime të rëndësishme të Enver Hoxhës, që përmenden pak, por që në një farë mënyrë përcaktuan atë që quhet “periudha e liberalizmit”, pavarësisht se njerëzit pastaj i ngatërrojnë gjërat. Ka qenë i famshmi fjalimi i Matit i Enver Hoxhës dhe e dyta biseda me Agim Meron, që ishte në atë kohë rektori i universitetit. Në fjalimin e Matit Enver Hoxha hodhi idenë se shokët e udhëheqjes që kanë bërë luftën, kanë vlerat e tyre, por tani duhet t’ua hapin rrugën kuadrove të reja. Pra ishte ideja e një hapje dhe një rinovimi të kuadrove të reja. Ndërsa me Agim Meron, midis të tjerash Enver Hoxha tha se sa të na e dëgjojë muzikën rinia në radiot e huaja, më mirë ta japim ne vetë. Ishte një ide për frymëmarrje të rinisë. Pa dyshim që në këto momente im atë ishte një njeri që njihej për prirjet e tij liberale. Pra nuk mund të thuhet se e solli ai liberalizmin se ashtu siç qe e kontrolluar Shqipëria nuk bëhej gjë pa vulën e Enver Hoxhën. Fjalimet e Enver Hoxhës ishin të rëndësishme për këtë. Kjo frymë pastaj u krijua me njerëzit liberalë të partisë, me intelektualët, disa dramaturgë, drejtori i radiotelevizionit, filloi muzika, “Beatles”, “Rolling Stones”, filluan dhe ndryshime kuadri aty-këtu. Gjithmonë në këtë linjë. Pastaj befas vijmë në momentin kur bëhet Festivali i 11-të, i cili është bërë në dhjetor të 1972 dhe ai shumë shpejt në janar goditet nga Enver Hoxha. Pikëpyetja është pse e bëri Enver Hoxha këtë dhe pse ndryshoi mendje. Unë kam variantin tim, ndoshta dikush mendon ndryshe.

A kishte dijeni Enver Hoxha për organizimin e këtij festivali? Unë nuk besoj që ai kishte dijeni direkt, por pa dyshim që kishte dijeni indirekt. Kishte dijeni Ramiz Alia pak a shumë, kontrolloheshin këto, por kishte edhe një besim, ndiqej një frymë. Mos harrojmë që Shqipëria në atë kohë kishte një kontakt që po shtohej me televizionin italian.

A ishte e vërtetë se Enver Hoxha u shfaq në Festivalin e 11-të vetë apo nuk është e vërtetë? Me sa kujtoj unë nuk ka qenë. I kanë referuar. Ndoshta gaboj, por me sa kujtoj jo. Di që e kanë lëvduar edhe Mehmet Shehu dhe Ramiz Alia qenë dakord. Lind pyetje, pse ndryshoi? Çfarë ndryshoi? Cili ishte shkaku?

Cili ishte mëkati më i madh i festivalit të 11-të? Cila ishte gjëja më e tmerrshme për të cilën u dënua ky festival? Mëkati më i madh i Festivalit të 11-të, sipas mendimit tim, ishte që tregoi që kjo rini, këta njerëz, kërkonin ndryshimin, donin diçka që nuk ua jepnin dot Enver Hoxha me shokë. Në thelb pra Festivali i 11-të tregonte që po të vazhdohej kështu, shumë shpejt këta njerëz do të ktheheshin kundra “nesh”.

Kjo gjë e trembi Enver Hoxhën? Këtu është pikëpyetja, trembi atë apo edhe njerëzit e fortë që ai kishte afër vetes, me të cilët kishte mbajtur pushtetin, se pushteti nuk mbahej me babanë tim, ishin njerëz të tjerë që kishin vrarë dhe që kishin prerë, njerëz që nuk shkonin shumë larg në mendësi. Pa dyshim që ka qenë një reaksion i tyre. Madje Agim Mero më ka thënë, më duket se e ka shkruar edhe në librin e tij, që Nexhmije Hoxha ka korrigjuar edhe disa nga fjalitë e Enver Hoxhës në bisedën me të, pasi kishte thënë disa gjëra akoma më të forta në favor të një liberalizimi dhe kjo i korrigjoi në versionin që doli në publik. Pra pa dyshim që ka pasur një ndjenjë instinkti, vetëmbrojtje të kësaj pjese. Një version tjetër në harmoni me këtë është fakti që s’duhet harruar që Sigurimi mblidhte informata, sipas të cilave rezultonte se këta njerëz që po këndonin këto këngë donin akoma shumë më tepër, se këta flisnin shumë gjëra të tjera mes tyre. Njëkohësisht të mos harrojmë që në atë kohë ndodhi një tjetër ngjarje e rëndësishme, që është vizita e Niksonit në Kinë, në vitin 1972, ku u duk që Kina, që kishte qenë mbështetëse kryesore e Shqipërisë, po merrte një drejtim drejt Perëndimit, çka u duk revizioniste. Enver Hoxha i dërgoi një letër Mae Ce Dunit në atë kohë, Komitetit Qendror të Kinës, ku shprehej kundër kësaj vizite. Ka ndikuar edhe kjo frikë se mos po ndodh revizionizmi.

A e mbani mend atmosferën përpara goditjes së babait tuaj, kur filloi thjesht të kritikohej? E para desha të them këtë, që ndërkohë që për Festivalin kishte entuziazëm, rinia si puna ime e shikonin me përçmim. Mos harro, nuk ishte që ne na pëlqente Festivali. Unë se kam parë Festivalin. Ne ishim tashmë të lidhur me muzikën perëndimore, me “Beatles”, “Rolling Stones” etj. Festivali dukej si një imitim; prapë kishte përmbajtje ideologjike, gëzimi i jetës etj., etj. Atmosfera që u krijua, ishte një atmosferë që nuk e kapnim dot që në fillim. U tha se në datëlindjen e Mehmet Shehut në janar, Enver Hoxha foli kundër festivalit, nëse e mbaj mend rreth 16 janarit. Kur foli Enveri kundër festivalit në filim u tha se këtu ka diçka. Megjithatë filluan hipotezat, çfarë do të ndodhë, çfarë është kjo e Festivalit? U organizua një fushatë që u rrit hap pas hapi, e keqja nuk vjen menjëherë, filluan ftesat për reflektim, mbledhjet në radiotelevizion, pse ky festival ka pasur gjëra të gabuar? Pastaj befas dolën letrat që i dërgonin Hysni Kapos, disa “viktima” të Todi Lubonjës dhe Fadil Paçramit, që qenë hequr nga puna ndërkohë që ata ishin militantë besnikë partie.

Si përjetohej kjo në familje? Po në familje dora dorës, që ecnin gjërat, fillonte rritej shqetësimi. Shqetësimet e para ishin se kjo mund të sillte një transferim, një heqje nga ajo punë; pastaj erdhi fjalimi i 3 marsit të Enver Hoxhës, ku ai tha një fjalë që ishte shumë e fortë, që trondiste më shumë. “U themi këtyre”, e kishte për Fadil Paçramin e Todi Lubonjën,” me cilin jeni, jeni me ne apo kundër nesh?”

Atëherë ju e kuptuat që për babain tuaj mund të merrej një ndëshkim? Im atë ishte njeri me eksperiencë, unë isha i ri. Unë kisha më shumë besim se e keqja nuk do vinte ashtu si erdhi. U kuptua që diçka do të ndodhte, por megjithatë kishte kohë që në Shqipëri nuk kishte pasur goditje në ato nivele. Deri ku do të shkonte? Do të kërkohej një autokritikë dhe kaq, apo do të përjashtohej nga Komiteti Qendror dhe do të ngelej në parti, apo ndoshta do ta zbrisnin në kandidat të Komitetit Qendror. Me sa kujtoj unë pastaj erdhi momenti i një takimi me Hysni Kapon, i cili u komunikoi të dyve vendimin e marrë pas mbledhjeve që u bënë në RTSH me tim atë dhe me Fadilin në Komitetin e Partisë së Tiranës me të deleguarit e Komitetit Qendror, që drejtonin situatën, që demaskonin, denonconin gjërat. Ky i komunikoi tim eti se do të shkonte drejtor i Ndërmarrjes së Ndërtimit në Lezhë kurse Fadilit drejtori i minierës në Fushë Arrëz. Por, çka është më e rëndësishmja, u kërkoi të reflektonin e t’i jepni llogari partisë në Plenumin IV që do mbahej në qershor se pse kishin vepruar kundër saj. Kjo është faza e mbetjes anëtar i Komitetit Qendror.

Babai juaj që kishte eksperiencë, e ndiente që kjo ishte paragoditje? E kuptonte? Po besoj. Mos të harrojmë se ndërkaq fillon propaganda nëpër shtyp, fillojnë njerëzit që shkruajnë, t’i etiketojnë si armiq të rrezikshëm.

Ju filluat të kishit frikë? Në atë rini unë kisha më shumë dëshirë për ta sfiduar frikën. Ndër shokët e mi kisha prapë nga ata donin të tregonin një lloj solidariteti. Pati edhe nga ata që prindërit u thanë kujdes se këtu ka diçka.

Pati miq që u larguan? Pa dyshim. Por kishte edhe njerëz që ngelen afër deri në fund. Nuk shkoje dot më në shtëpitë e tyre, pasi prindërit kishin shqetësim. Pa dyshim që vjen një fazë e tillë. Filluan mbledhjet në universitet, demaskimi i veprimtarisë armiqësore të atyre dhe atyre. Kur bëheshin të tilla goditje, këto shoqëroheshin me një propagandë të madhe në shtyp, në mbledhjet e partive, në organizatat e rinive.

Si ishte ky momenti i parë i kësaj vetmie, ose izolimi që po e quaj unë, kur fillonin të largoheshin shokët, të afërmit, miqtë...? Unë personalisht nuk e kam jetuar, pasi isha në mes të rinjsh që kishin një lloj dëshirë për ta sfiduar këtë autoritet, më rrinin afër një pjesë. Më kujtohet kur mbarova vitin e pestë, do të bëhej biografia, do të bëhej edhe biografia ime, do të flisnin shokët e kursit për biografinë e njëri-tjetri, që do të përcaktonte pastaj se ku do të punoje. Pati djem në kurs që me kurajo u ngritën dhe folën mirë për mua. Ndërkohë që sekretarja e partisë ndërhyri e tha: shikoni se ky është shprehës i modës së degjeneruar, me flokë të gjatë etj..

I mbaje vërtetë flokët e gjeta? I mbaja të gjata relativisht, aq sa filluan edhe barsoletat.

Kur u arrestuat, në cilën datë dhe ditë edhe ku? Mua më arrestuan në shtëpinë e babait, në Lezhë. Ishim në një dhomë, kisha dy fëmijë të vegjël, sapo kishin lindur, vajza e madhe 1 vjeç e gjysme dhe vajzs e vogël një muajsh, isha me ishgruan. Erdhën në mëngjes herët, në pesë të mëngjesit.

Ishit zgjuar? Jo jo. U zgjua nëna dhe tha kërkojnë Fatosin. Gruaja ime çuditërisht pati një ndjenjë më të fortë se unë, lëshojë një “hi!”, një ndjenjë kështu... Unë u vesha.

Kush ju kërkonte? Më kërkonte një burrë, që më pas mësova se ishte operativi i universitetit, me sa kujtoj, që merrej me studentët. Më morën me një Gaz, por nuk më thanë “je i arrestuar”. Ky është interesante si moment, megjithëse nuk dua t’i konsumoj se dua ti shkruaj këto. “Kam urdhër të të dërgoj në Tiranë, të duan në Tiranë.” – më tha.

Në ç’datë ishte? 25 korrik 1974.

Ju ishit 23 vjeç? Po. Ishte koha kur bëhej Plenumi V për të goditur Beqir Ballukun, për kuriozitet. Ky njeri u soll mirë, me xhentilesë.

A kishit menduar ndonjë moment deri asaj kohe që do të arrestoheshit? Pa dyshim. Në fakt mendimi i arrestimit ishte vazhdimisht, por se si mund të vijë është e çuditshme dhe nuk e pret, nuk e mendon. Fakti lidhet me frikën time, unë kisha fshehur shkrimet e mia. Pesë ditarët e universitetit që kisha shkruar për pesë vetë dhe një antiroman, që kisha shkruar.

Ku ishin fshehur? Ishin fshehur në shtëpinë e xhaxhait dhe Sigurimi kishte arritur t’i gjente. Historia është shumë e gjatë. Kështu që, kur unë u arrestova, i kishin gjetur këto.

Rikthehemi tek momenti. Ju thanë që u ka dhënë urdhër t’ju shoqërojë në Tiranë... Dhe gjatë rrugës unë e pyeta, mos më është djegur shtëpia, mos më kanë hapur shtëpinë. I bëja ndonjë pyetje kështu.

Si reagonte? Ky jepte përgjigje evazive, pa ndonjë tension. Ata ishin ustallarë, kuptohet. Ajo që më bëri përshtypje ishte se më çuan në Drejtorinë e Brendshme të Tiranës. Aty ishte herët, nuk kishin ardhur drejtuesit, shefi i hetuesisë, drejtori, dy personat kryesorë që unë takova më pas atje. Atje mendova se mund të dëshironin ndonjë informatë, ndonjë të dhënë a ku di une. Kur kërkova të shkoj në banjo aty kuptova që kishte diçka tjetër.

Për çfarë arsye? Mendova të nisem, siç shkon njeriu, vetëm në banjo. Kur ay zotëria bashkë me atë që ishte aty, erdhën dhe u futën edhe këta në banjo. Ou, thashë unë, po këta që erdhën në banjo! Aty kuptova që këta ishin aty për të mos më lënë të iki, se kishin frikë se mund të ikja. Pastaj erdhi shefi hetuesisë bashkë me Kapllan Sakon, quhej. Më duket se ky ka qenë në Sigurim të Shtetit, drejtor ose nëndrejtor. Ky është një moment interesant, pasi unë u futa në zyrën e tyre, një djalë i ri, në atë kohë më dukej vetja i madh, por kur shikoj 23 vjeçar, tani them sa i ri kam qenë. Sakoja më tha: të kemi marrë të të pyesim se cilat janë pikëpamjet e tua politike. Tani ne ishim mësuar, se edhe ne ishim pjesë e asaj jetës së dyfishtë, që flisnim ato që duhet të thuheshin, ato që mendonim vërtet nuk i thoshim publikisht, i thoshim me shokët e me miqtë. Përballë disa hetuesve unë nuk mund të thosha pikëpamjet e mia politike. Kështu që, reagova e u thashë që po më bie si bombë kjo pyetje, në kuptimin: pse ma bëni këtë pyetje. “Si bombë të të bjerë” më tha ai. Vura re edhe se kur hyra nuk më dhanë dorën, si zakonisht që jepet dora; kishte një distancë. Që t’i bie shkurt, ata kishin në dorë shkrimet e mia ku unë kisha shkruar kundra. Ai filloi të nxjerrë disa gjëra që unë i kujtoja që i kisha shkruar, “të urdhërojnë idiotët”, “në këtë pellg idiotësh”. Aty e kuptova që mbarova, që i kanë gjetur shkrimet, se si i kanë gjetur se di, por mbarova thashë. E gjithë lufta ishte kush janë këta idiotët. Hajde thuaj ti që është Enver Hoxha ky idioti.

Edhe çfarë i thatë? Në fakt ajo pjesë ishte e ditarit të Laçit, ku kisha qenë herët aty, që atëherë fillonte ditari. U thashë, “kanë qenë disa njerëz atje në Laç”. Por, unë shkruaja aty “jo vetëm këtu në Laç, por edhe në Tiranë”, nuk mund t’u thosha Enver Hoxha. Dridhesha, mundohesha të gjeja një variant kështu edhe i thosha që kam qenë edhe shumë i mërzitur në atë kohë. “Pse i ke fshehur këto shkrime?” tha. “Ti ke pritur të përmbyset regjimi që i ke fshehur këto, ti botosh kur të përmbyset regjimi.” Mirëpo nuk mund t’u thoja që prisja të përmbysej regjimi. “Po i kam fshehur se i kam dashur, pasi ishin shkrimet e mia dhe kisha frikë se meqenëse goditët babanë mund të m’i gjenit.” Njeriu gjen ato mënyra e veta për të shpëtuar. Donin deklarata që ti i ke fshehur se prisje t’i botoje pasi të përmbysej regjimi. Por, unë se thosha dot këtë.

Si mund të kërkohej ti realisht përmbysjen e një regjimi në të cilin babai yt ishte një nga drejtuesit? Ai më tha, ti je më i poshtër se yt atë. Ky Kapllan Sako, më ka ngelur në mendje. Duhet të dish një gjë, që njerëzit e kishin këtë koshiencë, që po të shkoi fjala atje se ke sharë Enver Hoxhën, mbarove, je brenda.

Në atë moment ju arrestuan? Fill pas kësaj më morën dhe më çuan me një “Gaz” nga ato të degës në burgun e Tiranës, ku, pasi bënë ato kontrollet, më dhanë një dyshek kashte, dy batanije, dhe më futën në birucë.

A patët një moment kur ju futën në birucë dhe menduat që ishte një keqkuptim dhe do të zgjidhej, apo ishit të bindur tashmë që dënimi juaj do të ishte i gjatë?

Jo, nuk pata shpresë në ato kushte, duke ditur peshën e atij shteti dhe idenë, që ishte krijuar të mitit të tmerrshëm të Sigurimit, të burgosjeve.

Ç’akuzë patët? Agjitacion e propagandë.

Sa vjet u dënuat? 7 vjet.

Burgu ishte një realitet krejt i panjohur për ju. Cila ishte impresioni i parë që patët në përballje me të? E para duhet të kesh parasysh që kur kalon një kohë të gjatë në birucë, në vetmi ose me një spiun birucash, (ashtu e kisha unë) ke një nevojë për njerëz. Zakonisht rruga që kalonin të burgosurit ishte dalja në “kaush”. “Kaush” quhej ajo dhomë e burgut, poshtë në katin e parë, ku mblidheshin të burgosurit e të gjitha rretheve dhe prej ku shpërndaheshin nëpër kampet e burgjeve të Shqipërisë, pas dënimit.

Sa veta kishte “kaushi” në momentin që ju u dënuat? “Kaushi” kur shkova unë, nuk mund ta them dot me saktësi, por zakonisht “kaushi” përmbante afërsisht 20-30 vetë, të cilët shpërndaheshin dhe ngelte që të vinin të tjerë.

Ç’përbërje ishin? Këta ishin të ardhurit e rinj, plus ndonjë i burgosur i vjetër që transferohej nga një kamp në një kamp tjetër.

Kryesisht të shkolluar? Në përgjithësi them se “kaushi” ishte një mostër e gjithë burgjeve për nivelin e të burgosurve. Kishte nga të gjitha kategoritë. Duhet të kemi parasysh një gjë, që në periudhën që shkova unë, bëhet fjalë për vitet 70’-74’, pastaj filloi goditja ushtarake, në ekonomi, në naftë e të tjera me radhë. Në ushtri e para pas nesh. Në atë kohë unë gjeta në Spaç atëherë rreth 400 të burgosur, të cilët ishin nga të burgosurit “e staxhionuar”, që kishin një kohë të gjatë në burg. Pastaj filloi vala e re; brenda shtatë vjetësh shkuan në 1500.

Nga 400 në 1500? Po, u mbush. U rritën shtretërit, nga dy kate u bënë tre kate, u shtua, u shtua. Prandaj përbërja ishte një çikë heterogjene, duhet të keni parasysh që ishte një periudhë ku vitet 60’ për mendimin tim, ka qenë një periudhë që ka pasur më pak të burgosur dhe në përbërjen, deri në viteve 70’, ishin të deklasuar të vjetër që ishin dënuar. Ajo pjesa intelektuale e parë ishte liruar. Se është një lloj miti sikur burgu ishe i mbushur me intelektualë. Aty gjeje edhe shumë njerëz të thjeshtë. Nëse do të pyesësh për arsimin, një pjesë e mirë nuk ishin me arsim të lartë edhe për një arsye shumë të thjeshtë, se Enver Hoxha bëri atë që quhet dhe luftë klasash; klasat “e përmbysura” nuk i lejonin të shkonin në arsim të lartë, deri në shkollë të mesme mund të shkoje. Kështu që, kur shkova unë gjeta njerëz me shkollë të mesme, njerëz qytetarë që kishin tentuar të arratiseshin, për agjitacion, fshatarë të denoncuar andej këndej. Pas viteve 70’ kur filloi goditja e liberalizmit, filluan të vinë edhe nga njerëzit e partisë, që kishin bërë edhe shkolla. Unë gjeta njëkohësisht aty edhe pak vetë, por të rëndësishëm si të burgosur, që qenë të goditurit e viteve 60’ si Fadil Kokomani, Vagjen Lezho. Këta ishin disa grupe intelektualësh që kishin mbaruar shkollën në Lindje dhe që qenë goditur pasi qenë kundër prishjes me BS.

Si ishte gjendja e burgjeve në atë kohë? Tani unë Spaçin e gjeta në periudhën pas revoltës. Në 73-shin kishte ndodhur e famshmja revoltë e Spaçit. Flitej që përpara revoltës, meqenëse ishte edhe liberalizmi, ishte një situatë ku të burgosurit kishin pasur hapësira lirie, në jetën e tyre të brendshme.

Po kushtet? Kushtet, po t’i shohësh sot, janë mjeranë. Por aty nuk bëhej fjalë më për kushte, por për raporte me policinë, raportin me birucat.

Në ç’kuptim? Sa herë të fusnin në birucë, sa herë të kontrollonin, çfarë lirish të linin për të lëvizur, sa herë kontrolle të bënin, si të silleshin; nëse punoje shumë apo pak çfarë do të ndodhte. Unë e kam gjetur Spaçin në një gjendje të llahtarshme. Domethënë Spaçi ishte një skëterrë në kuptimin e raportit, me policinë, me shtetin. Gjeta policë që mbanin distancë të jashtëzakonshme, gjeta njerëz që ndëshkoheshin nëpër biruca për hiç gjë.

Ushtrohej dhunë nëpër burgje? Padyshim. E para e punës, dhunë ishte vetë puna.

Dhunë fizike flas. Ndëshkime? Ndëshkimet që gjeta unë, që ishin më të shpeshta, ishte lidhja me hekura, kur nuk bëje punën sa duhet, kur i thoshe ndonjë fjalë brigadierit, apo rojes së punës, policit, nëse nuk realizoje planin, normën, - ky ishte i famshmi “cikli” që ndryshe quhej, “material - turpa - bira”. Duhet të hiqje materialin, duhet të vendosje një palë trupa, e të bëje birat që të bëhej plasja, që të vinte turni tjetër që përsëri të hiqte materialin, të vinte trupa, të bënte bira që të bëhej plasja, që të ecte galeria deri tek bakri apo piriti. Pra, mosrealizimi i këtyre të kushtonte ose lidhja me hekura ose futje në birucë.

Si lidhje me hekura? Lidhja mbrapa, qëndroje 2-3 orë me pranga të shtrënguar “deri në zero”, thoshim ne, domethënë deri në kockë.

Me duart prapa? Po.

I lidhur? Po.

Në këmbë apo ulur? Në këmbë.

Ishte një ndëshkim i tmerrshëm... Po, ishte një ndëshkim që të linte plagë duart dhe aty gjëja më interesante, - se detajet janë shumë interesante, - më kujtohet, ka qenë modifikimi i të famshmeve pranga gjermane. Këto ishin në formë “U”-je me një hekur në mes. Duart futeshin nga prapa, në të dy hapësirat e kësaj “U” që ishte e ndarë me një vidë në mes dhe me një piastër që zhytej dhe që e zgogëlonte këtë hapësirë me një flutur që e vidhoste, e shtrëngonte këtë. Në prangat gjermane, hekuri vidë i mesit e kishte hapin shumë të madh, dhe flutura nuk kishte fuqi shtrëngimi shumë. Ngecte tek kocka dhe polici e linte pasi kishe arritur. Ndërsa këta i kishin bërë një modifikim, në vend që të vendosnin vidën gjermane me hap të gjerë, e kishin bërë me hap të ngushtë vidën. Domethënë flutura që shtynte pjastrën ecte sa të doje ti, pasi vida me hap të vogël ecën pa fund.

Edhe prangat i kishin modifikuar? Po, i kishin modifikuar një pjesë, si në gjalpë hynte ajo. Ndonjëherë polici priste që të shikonte që të binin të fikët për të ndaluar. Ndëshkimi kryesor ishte biruca.

Sa qëndroje aty? Nga 5-10 ditë deri në një muaj.

Sa e madhe? Biruca ishte një hapësirë një metër e gjysmë me një e çerek, ishin katër biruca, me nga një derë sejcila.

Nuk mund të rrije shtrirë besoj? Ndoshta sa një trup njeriu e gjatë. Dy veta flinin kështu, kur bëheshin katër flinin me këmbë në mure, pasi në verë i fusnin shumë.

Katër veta në një birucë?  Po se në verë i fusnin shumë edhe ndonjëherë fusnin edhe gjashtë që të vuanin nga vapa.

Si mund të flinin gjashtë vetë? Po, por ishte formë ndëshkimi.

Një muaj atje? Po.

Çfarë temperaturash kishte në dimër dhe çfarë temperaturash kishte në verë? Në Spaç arrinte deri në -13,-17 gradë në dimër, në verë ishte shkëmb, ishte shumë vapë, djegie e madhe.

Çfarë përdorej në dimër në -13 apo -17 gradë? Tani të tregoj unë metoda të pafund që nxjerr i burgosuri për të mbijetuar, që janë me të vërtetë gjëra interesante. Për shembull, aty njeriu mëson gjërat më të thjeshta për ngrohje si qëndrimet kurriz më kurrize ngjitur, që të pakësosh kontaktin me sipërfaqen e ajrit të ftohtë. Domethënë ky qëndrim apo mbledhja e trupit pakëson sipërfaqen e kontaktit me të ftohtët. Kështu që, duke pakësuar sipërfaqen, bën që atë ngrohtësi që ke brenda, ta ruash sa më shumë. Një instinkt ky që e ka njeriu. Pastaj metodat për të futur dhe për të mbajtur batanijen brenda, pasi nuk ta lejonin. Batanijet t’i jepnin në darkë nga ora 9 dhe t’i hiqnin në 5.

Pse nuk i linin? Që të kishe ftohtë, që të vuaje, sigurisht. Variantet që gjenin të burgosurit për të mbajtur batanijen brenda qenë lloje lloje, sipas policit të cilit i njhnin stilin e kontrollit. Njëri kishte një stil, tjetri kishte një stil. Njëri thoshte “ngrini dërrasat”, se kishim një palë dërrasa aty dhe ky kontrollonte se mos e kishe futur batanijen aty. Këtij ia mbanim batanijen prapa kurrizit tonë dhe i rrinim përballë. Atyre që thoshin, “kthehu mbrapa” për të na parë kurrizin ua fusnim nën dërrasa. Aty kam parë edhe mrekullinë se si mund të bësh një batanije të qëndroj në një cep të tavanit të birucës, pa e mbajtur me asgjë, vetëm duke e shtrënguar dhe duke shfrytëzuar hapjen e batanijes. Pastaj mund të të flas për lidhjen e batanijes me një fill spangoje që, kur mbylleshin dyert, ti e tërhiqje dhe e fusje brenda që poshtë derës. Ishin edhe rastet kur të burgosurit që liroheshin nga biruca linin batanijen e tyre atje qëllimisht dhe kjo pritej copa-copa, rripa-rripa dhe me to lidheshin gjunjët, e pjesët e trupit që ndjenin më ftohtë.

Po për nevoja personale ju nxirrnin jashtë? Po na nxirrnin në koridorin e birucave ku qe dhe banja tre herë në ditë për ushqimin dhe nevoja personale. Gjysmë ore kishte ajrosje biruca, pastaj pjesa tjetër kalohej mbyllur aty brenda.

24 orë i mbyllur në atë birucë? Po.

Ju ka qëlluar shpesh t’ju mbyllin? Po, pasi u dënova herën e dytë. Kur më kthyen në Spaç nuk pranova më të punoj në minierë. Pasi me gjithë atë, tmerri më i madh për mua mbetet puna në minierë.

Kishte rrezik aksidentesh? Kanë vdekur disa, disa edhe janë paralizuar, kishte rrezik shembje, ku binin blloqe dhe disa kanë vdekur dhe disa kanë ngelur të paralizuar. Unë refuzova të punoj, pasi mu shtuan edhe 16 vjet tjera, të punoja aty ishte një skandal dhe thashë po bëj një rezistencë, të deklaroj që nuk punoj dhe të iki. Bëra 4 muaj birucë rresht, një cikël birucal ku i kam provuar të gjitha, grevën e urisë rrahjen...

Si mund të rezistojë organizmi në ato temperatura minus? Shumë njerëz janë sëmurë, padyshim, Por mos harro që, siç thashë, edhe mosha e re, edhe imuniteti, pa dyshim ndihmojnë kur flasim për të ngrohtin apo për të ftohtin. E vetmja ngrohje që kam njohur ishte ajo kur dilnim nga galeria, çanim ndonjë dru dhe e ndiznin dhe ngroheshin.

Po jashtë birucës në ç’kapanone flinit? Sa veta ishit? Jashtë birucës në Spaç fillimisht ka pasur baraka, pastaj u ndërtuan dy ndërtesa të mëdha që janë edhe sot, besoj se janë, kam qenë disa herë. Këto qenë ndërtesa normale, me dhoma që fillimisht unë i gjeta me dy kate shtretërish që bëheshin afro 25 të burgosur, pastaj siç thashë, kur u mbush u bënë 40-45 në një dhomë.

Sa ishte dhoma e madhe? Ishte 5 ose 6, me 5. që mbanin rreth 40 veta në tre kate.

Në një intervistë që kam pyetur Maks Velon, që ka qenë sëbashku me ju në burg, më është shprehur që një nga gjërat më tmerrshme që kishte burgu, ishte ridënimi. Një nga gjërat që psikologjikisht të shkatërronte. Ju keni qenë një nga ata njerëz që jeni i ridënuar. Sa vjet burg kishit bërë kur morët ridënimin? Unë kisha bërë afro 5 vjet. Më kishin mbetur edhe dy.

Si ndodhi? A mund të ma përshkruani? Më parë dua të them këtë, ridënimi, siç ju ka thënë Velo, ishte një nga presionet e mëdha, mekanizmat e mëdha të dhunës. Unë fillimisht kur shkova në burg, mezi po prisja të shkoja në vendin e lirisë, ku më në fund mund të thosha ç’të doja. Mendova që atje do të gjeja shokët e mi, ata njerëz me të cilët ndajmë të njëjtat ideale. Por gjëja e parë që gjeta atje ishte frika dhe terrori i madh nga ridënimi. Burgu nuk ishte ashtu siç e kisha imagjinuar, kishte edhe ai mekanizmat e veta të survejimit. Ndahej në njerëz të mirë dhe njerëz që spiunonin, me të cilët nuk duhet të rrijë se të dënonin.

Kishte shumë spiunë? E kam vështirë të them. Por mendoj se kishte, pasi një pjesë janë rekrutuar ndërmjet shtrëngimit dhe besoj se kishte. Por ama kishte një gjë, që asnjëherë nuk e merrje vesh ekzakt, kjo e bënte më të frikshme këtë punë. Pra ajo që gjeta unë aty, fatkeqësisht, në vend të kësaj lirie, ishte një situatë ku duhet të gjeje njerëzit e tu të besuar me të cilët të ndaje mendimet, përsëri si në jetën e lirë, por akoma më shumë presion. Me pjesën tjetër duhet të ishe apolitik, nuk duhet të flisje për politikë dhe njëkohësisht të mos shoqëroheshe me ata që quheshin “dëshmitar profesionistë”.

Sa herë i takonit familjarët? Rregullorja e burgut kishte dy takime në muaj, me 10 ose 15 minuta. Por, mos harrojmë që për të ardhur në Spaç, familja ime për shembull, që ishte e internuar në Lezhë dhe pastaj në fshatrat e Lezhës duhet të vuante shumë. Pasi atëherë nuk kishte makina dhe duhet të dilnin e të ndërronin kushedi se sa makina, deri tek ura e Zogut për në Rrëshen, pastaj nga Rrësheni për në Rreps, pastaj nga atje për në Spaç. Qenë kamionët, që merrnin bakrin atje. Me këto bëhej transporti, në kushte të llahtarshme. Shpeshherë e bënin në këmbë 5 kilometërshin, Rreps- Spaç. Mos të harrojmë që mundësitë ekonomike nuk ishin, pasi njerëzit që jetonin në internime mezi mbaheshin gjallë. Babai im ishte në burg dhe familja ime duhet të shkonte edhe atje. Kishte shumë familje që ishin me dy njerëz dhe të ndarë se nuk i linin bashkë. Kështu që, në fillim familja vinte pak më shpesh pasi shiste ndonjë gjë dhe vinin më shpesh, një herë në muaj ose dy, pastaj një herë deri në tre muaj dhe periudhën e fundit deri në një herë në vit. Kishte të tjerë që kishin kushte pak më të mira dhe nuk i kishte goditur regjimi aq fort, i kishin lënë familjen në Tiranë, për shembull, dhe ata vinin më shpesh, një herë në muaj.

Sa ushqime lejoheshin të sillnin? Ushqimet fillimisht qenë pak kile, por pa kufizim, pastaj, me sa kujtoj, vunë një sasi të kufizuar tre katër kilesh. Familja ime bënte ç’ishte e mundur. Ushqimeve u bënin një kontroll të imët, po të sillnin kek e kështu gjërash, psh. i bënin copë-copë, vezët i hapnin.

Përse? Për shumë gjëra po të bësh pyetjen “pse?”, do të përgjigjem me banalitetin e të keqës, se banal ishin këta njerëz. Mos të harrojmë që njerëzit që futeshin në burg shikoheshin si qënie që sa për shpirt po i mbajmë gjallë, siç mbajmë gjallë kafshët, siç kemi ne idenë për kafshën. Ti thyenin e t’i bënin copë-copë ushqimet, atje ishte normale.

Si arrinit të shkruanit në burg? Kam parë një roman që keni shkruar “Fletë duhani”... Ai roman i përket periudhës së Burrelit. Është një periudhë e fundit të jetës sime në burg, 3-4 vitet e fundit. Atje nuk jetohej si në Spaç jashtë. Atje 22 orë do të rrije i mbyllur, vetëm dy orë kishte ajrosje. Në Burrel të burgosurit kishin mundësi të shkruanin, nuk u hiqej kjo e drejtë, por bëheshin kontrolle një herë në dy javë. Ajo që keni parë ju është një kopjim si të thuash, në letër duhani, i një romani që kam shkruar unë, që të ruhej, të fshihej, brenda një kapaku të një libri, prapa. Kështu që në rast të një kontrolli të policisë, - ku edhe të merrnin, kur u tekej, gjërat e shkruara, - ajo të mbetej. Shkruhej me një laps të mprehur.

Lajmet si i merrnit në burg? Për lajmet do të përmendja një pasazh nga Mbreti Lir i Shekspirit. Ka një moment që mbreti i thotë njërës prej bijave të tij: hajde të shkojmë në burg që të mësojmë se çfarë po ndodh në oborr. Ka kuptimin që i burgosuri, duke qenë se fati i tij është shumë i lidhur me zhvillimet jashtë, ka antenat e veta me të cilat merr vesh se çfarë po ndodh. Cilat ishin këto antena dhe ku drejtoheshin? Kryesisht ishin ndonjë gjë që rrëshqiste nga familjaret, ndonëse takimet bëheshin me polic, por mbi të gjitha të rinjtë që vinin, të cilët sillnin informacionet e reja të fundit, me detaje. Leximi nëpër rreshtat e gazetës, “Zëri Popullit”, ku e gjeje lajmin nëpër rreshta. Në ndonjë rast të veçantë, sidomos nëpër burgje pak më liberale se sa Spaçi, ndonjë kontakt që kishin të burgosur të veçantë me ndonjë polic që lëshonte ndonjë fjalë, pasi në Spaç ishin shumë të mbyllur.

A është e vërtetë që ju vinin të lexonin veprat e Enver Hoxhës në burg? Jo, nuk na vinin të lexonim, por na bënin një lexim të detyruar. Se ka një ndryshim, nuk do të thotë se na jepnin librin që ta lexonim, por, sipas burgut, këto na lexoheshin kolektivisht. Në Spaç bëhej në një sallë, që ishte menca, dhe leximi kishte orarin e vet. Ata që ishin në punë e kishin me detyrim gjysmë ore lexim gazete - në fakt, jo vepra të Enver Hoxhës, por “Zëri i Popullit”. Kur kthehej turni i parë nga puna, pasi bëhej apeli, rreth orës katër lexohej gazeta nga një i burgosur për gjysmë ore.

Me detyrim? Do të rrije atje, nuk mund të shkoje jashtë dhe të mos dëgjoje. Kjo do të thoshte birucë direkt. Ndërsa papunësia e kishte dy orë leximin e veprave të Hoxhës, me pak pushim paradite, kurse gazetën pasdite. Flas për papunësinë, për ata që ishin sëmurë dhe nuk punonin.

Si ndodhi ridënimi dhe cila ishte akuza? Ju keni shkruar një libër shumë interesant për këtë. Aty ishte, siç të thashë, një situatë ku një pjesë njerëzish, në mënyrë të çuditshme ndiheshin që ishin në shënjestër, se nuk do të liheshin të liroheshin. Një pjesë ruheshin, por një pjesë e ndjenin që ishin më në shënjestër. Ishte një nuhatje apo sinjal që vinte andej-këndej. Përgjithësisht zgjedhja që bëra unë, pasi e dija që ishte rreziku i ridënimit, qe të ruhesha, por rreziku i ridënimit nuk do të thoshte që të shkoje të spiunoje të tjerët për të shpëtuar. As të rrije me ata që konsideroheshin pjesë e komandës, por të ruheshe në atë rrethin tënd. Kush ishte dënuar pak, se kush ishte dënuar shumë ishte më i hapur për të folur, por përgjithësisht situata e burgut ishte mjaft e tensionuar, nuk ishte ashtu siç mund të mendohet në liri. Flas për Spaçin e viteve 70’, se atëherë erdhën ridënimet. Mua më erdhën disa fjalë që shiko se operativi ka thirrur e pyetur njerëz për ty, se interesohen për ty, as unë nuk e di se si, por fakti është që tani, që kam mundur të marr vesh disa gjëra, kam mësuar se dosja ime unë është rihapur një vit para se të ridënohem.

Pra ishte e vendosur që ti të dënoheshe? Ishte e vendosur dhe rasti im qëlloi më dramatik. Pasi zakonisht ata që ridënoheshin në burg, ridënoheshin për agjitacion propagandë.

Po ju? Ndërsa rasti im lidhet me dënimin e Fadil Kokomanit dhe Vangjel Lezhos. Historia është kjo: Fadil Kokomanit, Vangel Lexhës, Xhelal Koprenca ishin tre të burgosur që kishin bërë 16 vjet burg dhe që kishin për të bërë 10-15 të tjera. Ishin dënuar rreth 25 vjet. Në vitin 78, Fadili e Vangjeli veç dhe Xhelali veç, meqenëse ishte koha kur u ndje që Shqipëria po prishej me Kinën, - të mos harrojmë që të burgosurit bënin edhe politikë, e ata të dy ishin edhe gazetarë - u hipi një ide të shkruanin letra Komitetit Qendror kundër Enver Hoxhës, kur kërkonin ndryshimin e vijës politike. Aty ndjehej rreziku që të kanosej, por këta patën një kurajë, për mua të jashtëzakonshme. Fadili e Vangjeli, meqenëse ishin komunistë, leninistë, anti-stalinistë, kërkonin futjen e Shqipërisë përsëri në kampin e Lindjes, në socializmin humanist, siç e idealizonin ata, duke qenë në burg që nga vitet 60. Xhelali kërkoi lidhjen me SHBA-në, siç po lidhej Kina. Dhe ai prapë ishte në dizinformacion, dukej sikur Kina po merrte një drejtim që s’ishte në fakt i vërtetë. Ishin dy letra të burgosurish tek e fundit, që shkruanin nga burgu. Historinë unë e kam shkruar po s’mund të them se e di deri në fund gjithë të vërtetën. Këta sigurisht e morën parasysh një dënim për agjitacion propagandë për këtë. Por ç’ndodhi? Këta u morën, u arrestuan e u dënuan për agjitacion propagandë, për letrën 10 vjet. Pastaj, - këtu është enigma, - ose dikush mbeti i pakënaqur për këtë dënim, ose ishte bërë plan që pas dënimit për agjitacion të ndodhte ajo që ndodhi - dhe për këtë se di kush e ka marrë vendimin. Ndoshta Enver Hoxha, ndoshta thonë Hysni Kapo nëpërmjet Enver Hoxhës, ndoshta Sigurimi vetë për t’u treguar servil ndaj tyre. Këta donin t’i dënonin jo kaq këta njerëz, por me vdekje dhe, që t’i dënonin me vdekje, duhej një tjetër nen i Kodit Penal. Se duhet të keni parasysh që në atë regjim, prej kohësh, nuk bëhej fjalë më për zhdukje pa gjurmë, të tipit u vra diku. Kishte kohë që kishte mbaruar kjo. Pushteti ishte aq i sigurtë me mekanizmin shtypës që kishte ngritur, saqë të çonte ty në vdekje nëpërmjet një gjykate, kështu që të binte ty përgjegjësia. Ata kërkuan një nen të kodit penal, që nuk ishte si agjitacion propaganda nga 3-10 vjet, por që ishte nga 10 deri me vdekje, pra që të kishte dënimin me vdekje brenda. Gjetën nenin e krijimit të një organizate kriminale. Ndoshta ideja në paranojat e tyre ishte që të ndëshkonin edhe disa të tjera rreth e rrotull tyre që të krijonin një goditje më të fortë. Kështu që, këta zgjodhën njerëz, që i kishin në listë, për pjesëtarë të organizatës, siç më zgjodhën mua ose i zgjodhën aty për aty.

Patët frikë që do të dënoheshit me vdekje? E kam përshkruar në libër. Frika më e madhe vinte nga fakti se ishte një akuzë që nuk ekzistonte. Dhe kur nuk ekziston akuza, atëherë ke më shumë frikë, pasi deri sa e kanë ndërtuar kanë një qëllim, pse të mos më fusnin në agjitacion, por në një nen me vdekje. Ishte një presion i madh, në një gjyq me dyer të mbyllura.

Në fund u dënuat me? Në fund u kuptua qartë që i gjithë skenari ishte që të dënoheshin me vdekje këta të tre dhe të ndëshkoheshin të tjerët rreth e rrotull. Fadil Kokomani dhe Vangel Lezho u dënuan me vdekje. Edhe Xhelali. Unë u dënova me ta, meqenëse si një djalë i ish komunisti më futën në organizatën e tyre. U dënova me 16 vjet të tjera, domethënë më shkoi 23 vjet.

Kur e ndjetë në burg që situata po ndryshonte? Në burg shumë vonë është ndierë. Mos të harrojmë që regjimi kishte një propagandë të vazhdueshme. Edhe pas vdekjes së Enver Hoxhës pati disa iluzione gjatë viteve 80’. Pati një iluzion, madje, edhe kur u godit Mehmet Shehu, se mund të ketë një goditje të ekstremizmit, të radikalizmit të Mehmet Shehut dhe Kadri Azbiut. Kurse përkundrazi, ai i quajti këta pjesë e grupit të madh. Pati pak shpresë kur vdiq Enver Hoxha, se u bë një amnisti e vogël. U hoq pak frika e ridënimeve pas viteve 85’, por nuk është se u hoq fare. Ndërsa deri vonë, kur filluan ngjarjet në Lindje me rënien e “Murit të Berlinit”, të them të drejtën, meqenëse Shqipëria ishte e veçuar nga kampi i Lindjes, mendova që ne do të ngeleshim të veçuar. Nuk kishim informacione të sakta për gjendjen ekonomike të vendit, a mbahej dot apo jo. Një nga shkaqet e dorëzimit ka qenë rrënimi ekonomik. Kështu që, befas në vitet 90, filloi të ndihej diçka. Na futën televizore në burgun e Burrelit, na futën ca shtretër me te mirë dhe befas filluan të lirojnë disa të burgosur që kishin kaluar 25 vjet burg. Pasi aty ka pasur të burgosur që kanë bërë edhe 37 vjet edhe 42 vjet burg. S’i përmend njeri; Sami Dangllia quhet, nuk ia zë njeri emrin në gojë, 42 vjet dënime dhe ridënime, tërë jetën në burg, ka vdekur në burg më duket. Pra liruan këta që kishin kaluar 25-ën. U lirua Bardhyl Blrishova, që ishte edhe me mua atje. Pastaj ndodhi transferimi i burgut të Burrelit, gjë e çuditshme, në muajin maj, ndërkohë u fol që Peres de Kuelari, do të vinte në Shqipëri dhe befas shikojmë një boshatisje të burgut të Burrelit të atyre që këta i konsideronin si më të rrezikshmit, ku bënte pjesë grupi ku qeshë unë dhe disa të tjerë. Në atë kohë unë kam qenë me ish armiqtë e Partisë së Punës. Na morën dhe na dërguan në Kosovë të Madhe, ku ishte duke u ndërtuar burgu, nuk ishte i mbaruar, ishte një ish burg i grave që po transformohej në burg me regjim si të Burrelit. Por fakti që një burg i grave po transformohej në burg, nuk të linte shpresën që ti do të liroheshe. Më vonë besoj se shkaku kryesor i transferimit ka qenë se Peres de Kuelari kishte marrë një informacion për burgun e Burrelit dhe do të kërkonte të shkonte në këtë burg. Më duket se i ka pas shkruar edhe Arshi Pipa,. Në këtë periudhë ne jemi në Kosovën e Madhe, pra kur fillojnë dyndjet në ambasada që kanë filluar andej nga qershor – korriku.

Filluat t’i merrnit informacionet më pas? Po, pa dyshim. Lexohej shtypi, shikohej televizioni. Domethënë u pa një liberalizim, një liri në trajtimin e të burgosurve. Në filluam të lemë edhe flokë. Pastaj me llamarinat e tavolinav të mencës bëmë edhe nja dy antena televizioni, për të parë Italinë dhe Maqedoninë, aty në burg. Megjithatë befas një ditë të bukur na vinë nga Tirana grupet speciale, na qethën me dhunë, na hoqën antenat, na bënë një masakër. U ndërrua rregullorja. Hekuran Isai vuri një rregullore shumë të ashpër. Ndërkaq në Shqipëri filluan ngjarjet, iku Kadareja në Francë, pastaj ngjarjet studentore të dhjetorit. Formimi i Partisë Demokratikë. Befas filloi edhe lirimi nga burgu me grupe. Na erdhi informacioni, unë kam mbetur nga të fundit.

Kur jeni liruar? Në 17 mars të vitit 1991.

I fundit ndoshta... Ky ishte grupi i fundit vetëm politik, se ngeli edhe një grup me të dënuar politik dhe ordiner përzjerë që i mbajtën me idenë se po i mbajnë për krimin ordiner.

Me krijimin e Partisë Demokratike e kuptuat që do të dilnit? Gjer në fund kishte, shpresë, kishte edhe frikë dhe dyshim. U mor vesh që kishte ardhur Marteli, zv/kryeministri italian, dhe kishte deklaruar që kishte akoma të burgosur politik që duhet të liroheshin. Ndërhyrja e tij bëri që të kryhej dhe ky lirim i fundit pasi donin të na mbanin. Dhe interesant, si është miti që krijohet i të burgosurve. Dyshoj që na kanë mbajtur deri në 17 mars qëllimisht se nga 17 deri 31 mars (dita e zgjedhjeve të para pluraliste) është më pak se dy javë që sipas ligjit është afati i fundit për regjistrim për deputet. Dhe ata ndoshta mendonin se do të dilnim dhe me vrap do të regjistroheshin për deputet. Ndërsa situata ishte shumë ndryshe.

Kur ju arrestuan, pra kur trokitën në derën e shtëpisë suaj në Lezhë, latë një vajzë një muajsh dhe një vajzë 1 vjeç e gjysmë. I keni gjetur 18 dhe 17 vjeç. Cili ishte reagimi parë? E di çfarë ka qenë gjëja më e rëndë që kam jetuar unë ditën e lirimit? Që e mora si ogur të keq se çfarë do të më ndodhte prapa. Unë në atë kohë isha më i vjetri në burg, se ishte liruar një pjesë e atyre që kishin bërë më shumë se unë. Dita e lirimit është dita që njeriu e pret, e ëndërron që nga dita e parë që bie në burg. Prej 17 vitesh ëndërroja ditën e lirimit që të shkoja të takohesha e përqafohesha me familjen. Tani çfarë ndodhi? Meqenëse këta e morën vesh që nuk lirohen, këta shqiptarët e tjerë, bashkëvuajtësit tanë që po i mbanin për krimet ordinere, menduan si t’i bëjmë ne që të vijnë këtu dhe të të kujtohen edhe për ne. Ata, kur dolën në ajrosjen e mëngjesit, se ishin të ndarë nga ne, në vend që të bëhen burra dhe të marrin ndonjë polic peng, ia morën policit çelësat, na mbyllën neve dhe nxorën policin jashtë, se ishte krijuar liri e madhe, siç thashë, dhe u thanë atyre të komandës: “po nuk na erdhën këtu ne nga të drejtat e njeriut, (se ishte krijuar ndërkaq Forumi i të drejtave të njeriut), po nuk erdhën prokurorë ne nuk i lirojmë këta”. Spartak Ngjela ishte liruar një muaj më përpara, kishte mbaruar dënimin, por kishte aty me mua të atin. Mendo ç’situatë qesharake: ky kërkonte nëpër Tiranë Ylli Popën e Arben Puton, nuk e mbaj mend ekzakt kë tjetër, që ta sillte aty që të liroheshim ne. Kështu na mbajtën deri në orën 7 të darkës pa u liruar. Ditën që do të lirohesh, bashkëvuajtësit e tu të mbajnë deri në orën 7 të mbrëmjes. E kam shkruar në libër, se mbaja një ditar aty; ky ishte një ogur shumë i keq për atë se çfarë do të bënin shqiptarët edhe në lirinë që po vinte. Kjo është mbresa më e fortë e ditës së lirimit. Pastaj erdha në familje në orën 9, në darkë, do flinim, në errësirë, nuk kishe ku flije. Ne ishin në një shtëpi, tek shtëpia e xhaxhit, se kishin ardhur nga internimi, ne ishim 17 vetë në tre dhoma. Ishte familja e xhaxhait, familja e djalit të xhaxhait i martuar, baba im me nënën, vëllai me gruan e dy fëmijë, u futa edhe unë atje me familjen time, në bodrumin e shtëpisë së gjyshit.

Cili ishte realiteti që gjetet jashtë? Realiteti ishte i mjerë, por ne nuk shikonim mjerimin, por shikonim shpresën.

Cila ishte sfida e parë që duhet të përballnit pas 17 viteve burg? Sfida e parë ishte mbijetesa, gjetja e një punë.

A ishte e vështirë përshtatja me lirinë? Por, unë atë periudhë e mendoj megjithatë si një periudhë e shpresave të mëdha; njeriu jetonte edhe me pak në atë kohë, se çmimet ishin të ulta. Ishte një periudhë e shpresave të mëdha ku nuk shikohej ku flije, ku jetonte, aq më tepër për ne.

Përshtatja me lirinë? Varet se çfarë quajmë liri, se problem i vështirë ky. Liria është edhe një dimension i brendshëm, që ne në burg e kishim, mendoj. Por, tani ishe i lirë “nga” prangat, që është një liri negative dhe po kaloje në një liri “për” të ndërtuar diçka. Në këtë kuptim ishte një liri e kufizuar shumë. Çfarë do të bëhet, ku, çfarë, si, ku do shkosh? Problemi pra ishte ai i lirisë pozitive, “për” të ndërtuar. Dhe shqiptarët në tërësi, për mendimin tim, ditën të lirohen nga prangat, por nuk ditën të ndërtojnë lirinë pozitive, një liri, “për” të ndërtuar diçka. Ne, po kështu ishim, në këtë situatë, por edhe më me vështirësi; ishim pa shtëpi pasi familjen e kisha në internim dhe shkova të shikoj se ku kishin jetuar ata në internim, në një fshat atje për disa ditë, në Torovicë. Siç thashë ajo që kujtoj nga ajo kohë ishte shpresa e madhe dhe ngrohtësia njerëzore dhe përgjithësisht entuziazmi se tani do të zhvillohet një...

Shpresat nuk ju kishin lënë edhe pas 17 viteve burg? Në burg një nga gjërat që shikoje të shkruara nëpër mure qelish, ishte një “SKSKS”, që kishte kuptimin “sa kam shpirt, kam shpresë”. Domethënë njeriu shpresën e ka një dimension të brendshëm, shpresa nuk është një dritë që e sheh jashtë, por një dritë e jotja e brendshmja që rri ndezur. Kur shuhet ajo, shuhet brenda. Dritë mund të mos ketë fare jashtë, por ti e ke brenda dhe e sheh një shpresë.

Ju thatë që ju liruan duke kalkuluar edhe ditët që të mos regjistroheshit dot për deputet. A patët ndonjë moment tundimi për tu marrë me politikë? Të them të drejtën patëm edhe oferta. Në një farë mënyre politikë ishte edhe ajo që zgjodha: u bëra sekretar i Forumit të Drejtave të Njeriut, që u bë Komiteti i Helsinkit më prapa. Nuk pata shumë dëshirë të futem në Partinë Demokratike apo parti të tjera, pasi ishin njerëz të panjohur për mua. Pastaj të gjithë ata që kanë hyrë atje, është interesante historia se si hynë, por me sa rezultuan ngjarjet, nuk e njihnin njëri-tjetrin. Është tjetër gjë të krijosh një parti me njerëz që i njeh, tjetër gjë të krijosh një parti siç është krijuar ajo. Tjetër gjë është kur e krijon me njerëzit e tu, me një frymë të caktuar. Atje ca i bashkoi një entuziazëm, ca u futën për karrierë. Unë qëndrova i rezervuar se kisha një dyshim ,me të thënë të drejtën, dhe më duket se koha më dha të drejtë. Kisha një dyshim, që nuk do të funksiononte ndonjëherë siç duhej Partia Demokratike.

Cili është projekti më i madh që ju ka mbetur pa kryer në jetën tuaj? Projekti më i madh është të shkruaj ato libra që më kanë mbetur përgjysmë ose që nuk i kam filluar. Ata në një farë mënyre janë rijetimi edhe një herë i jetës sime. Për të lënë një dëshmi të jetës. Si një kuptim i jetës. Çdo njeri kërkon t’i japë një kujtim kësaj jete, pse ka ardhur dhe si po ikën. Për mua kuptimi i jetës është ky: asaj jetë që kam bërë, t’i jap kuptimin duke e shkruar. Jo thjesht biografinë. Të rrëfej siç rrëfejmë me njerëzit dhe u transmetojmë një eksperiencë tonën, ndjenja, emocione dhe lëmë një gjurmë tek ta. Kur shkruan tek e fundit këtë bën njeriu. Ky është projekti më i madh. Është i pambaruar sepse janë shumë libra ende gjysmë të përfunduar ose të panisur.