Tzvetan Todorov: Invisible walls

Tzvetan Todorov, «Τα αόρατα τείχη είναι αδιαπέραστα»,  Ελευθεροτυπία  14/10/2009

 

Πριν από είκοσι χρόνια, το Τείχος του Βερολίνου, το κατ' εξοχήν σύμβολο ενός χωρισμένου σε δύο μπλοκ κόσμου, έπεφτε. Εκείνο το βράδυ της 9ης Νοεμβρίου 1989 και των ημερών που ακολούθησαν, οι κάμερες μετέδωσαν την «πτώση» σε ζωντανή μετάδοση.

ΤΖΒΕΝΤΑΝ ΤΟΝΤΟΡΟΦ:  Ανατολικογερμανοί που δεν πίστευαν στα μάτια τους έπιναν σαμπάνια στο Checkpoint Charlie, ο Ροστροπόβιτς, ο Ρώσος βιολοντσελίστας που «πέρασε» στη Δύση, έπαιζε Μπαχ απέναντι από το Τείχος... Ολα βρίσκονταν εκεί: η ανακτημένη ελευθερία, η διάλυση των κομμουνιστικών καθεστώτων, η νίκη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων επί του ολοκληρωτισμού. Ομως τι συμβόλιζε το Τείχος του Βερολίνου και πόσων ειδών τείχη υπάρχουν ακόμη σήμερα; Ο Τζβένταν Τοντόροφ μιλά στο περιοδικό «Books» για τα τείχη αναχαίτισης των μεταναστών, των φτωχών, των αντιφρονούντων, αλλά και τα πολιτικά τείχη, όπως αυτό της Δυτικής Οχθης. Ο Ανατολικογερμανός συγγραφέας Ingo Schulze περιγράφει σε κείμενό του το πνεύμα των ημερών, πριν από την 9η Νοεμβρίου και συγκεκριμένα την καθοριστική διαδήλωση των συμπατριωτών του στη Λιψία, ένα μήνα πριν, ενώ ο Γάλλος ιστορικός Μαρκ Φερό δίνει μεγαλύτερη έμφαση στη σημασία της πτώσης του κομμουνισμού και όχι του Τείχους.

«Υπάρχουν τείχη και τείχη». Το τείχος του Ισραήλ δεν είναι το τείχος του Βερολίνου. Και το τείχος μεταξύ Μεξικού και ΗΠΑ αναδεικνύει μια άλλη διαδικασία: δημιουργεί ένα πραγματικό ρήγμα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς. Το κοινό σημείο τους είναι η υιοθέτηση μιας εσφαλμένης λύσης με σκοπό τον εξορκισμό του φόβου που μας προκαλεί ο άλλος, λέει ο ιστορικός και δοκιμιογράφος, συγγραφέας του βιβλίου «Ο Φόβος των βαρβάρων» (εκδόσεις ΠΟΛΙΣ) , Τζβένταν Τοντόροφ, σε συνέντευξή του στο περιοδικό «Books». «Το Τείχος του Βερολίνου ανήκε σε μια σπάνια κατηγορία. Ενώ τα περισσότερα τείχη έχουν σκοπό να εμποδίζουν τους ξένους να μπουν σε μια χώρα, αυτό εμπόδιζε τους κατοίκους της χώρας να βγουν από αυτήν. Αυτό το τείχος ήταν το χειροπιαστό κομμάτι του σιδηρού παραπετάσματος, μια φυλακή που είχε ανεγερθεί από τις κομμουνιστικές κυβερνήσεις ώστε οι λαοί τους να μην μπορούν να αποδράσουν. Δεν χρησίμευε για την προστασία τους, αλλά για τον περιορισμό τους. Μια άλλη κατηγορία τειχών είναι αυτή των τειχών-συνόρων μεταξύ χωρών σε εμπόλεμη κατάσταση. Στην περίπτωση αυτή ανήκουν σήμερα τα τείχη που χωρίζουν τις δύο Κορέες, την Ινδία και το Πακιστάν, στο Κασμίρ ή τον ελληνικό και τουρκικό τομέα στην Κύπρο. Οι μάχες έχουν σταματήσει, αλλά η ειρήνη δεν μπόρεσε να εγκατασταθεί, και έτσι ο καθένας προστατεύεται πίσω από ένα αδιαπέραστο σύνορο».

Ολα τα άλλα τείχη δεν αντικατοπτρίζουν τον φόβο των βαρβάρων ή απλώς το φόβο του άλλου;

«Τα προστατευτικά τείχη είναι όντως περισσότερο διαδεδομένα. Επαιζαν ένα ρόλο ιδιαίτερα σημαντικό στο μακρινό παρελθόν, την εποχή όπου το να κατεδαφίσεις ένα τείχος ήταν μια δύσκολη επιχείρηση. Το τείχος του Αδριανού προφύλασσε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το Σινικό Τείχος την Κίνα, όπως και τα οχυρωματικά κτίσματα γύρω από τις μεσαιωνικές πόλεις, τις οποίες προστάτευαν από επιθέσεις. Ομως αυτά τα τείχη που χρησίμευαν για στρατιωτικούς αμυντικούς λόγους εγκαταλείφθηκαν σταδιακά, γιατί η ανάπτυξη της τεχνολογίας, με τα εκρηκτικά, τα κατέστησαν αναποτελεσματικά. Ενα νέο είδος τείχους εμφανίστηκε τις τελευταίες δεκαετίες και είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό της εποχής μας: το "αντι-μεταναστευτικό" τείχος που εμποδίζει τους φτωχούς να εισβάλουν στις πλούσιες χώρες και να ζήσουν καλύτερα. Το πιο θεαματικό είναι αυτό που κτίστηκε ανάμεσα στις ΗΠΑ και το Μεξικό και κόβει την ήπειρο στα δύο. Το ίδιο ισχύει και για τα τείχη γύρω από τους ισπανικούς θυλάκους στη Βόρεια Αφρική, τη Θεούτα και τη Μελίλα. Σε αυτά πρέπει να προσθέσουμε τα μικρότερων διαστάσεων τείχη που έχουν σκοπό να προφυλάσσουν μια συνοικία, είτε για στρατιωτικούς λόγους, όπως είναι η Πράσινη Ζώνη στη Βαγδάτη, είτε λόγω του φόβου της γειτνίασης με φτωχές και κακόφημες περιοχές, όπως είναι η περίπτωση της Πάδουας, στην Ιταλία. Οι προστατευτικοί φράκτες που υψώνονται γύρω από πολυτελείς κατοικίες αποτελούν μια ενδιαφέρουσα εκδοχή της τελευταίας αυτής κατηγορίας: είναι τα χρυσά γκέτο στα οποία οι ίδιοι οι κάτοικοι αποφάσισαν να εγκλειστούν».

Τι συμβαίνει όμως με το τείχος που έκτισε το Ισραήλ στη Δυτική Οχθη;

«Αυτό το τείχος δεν μοιάζει με κανένα άλλο, καθώς πληροί πολλές λειτουργίες συγχρόνως. Πρώτα από όλα, επισήμως, είναι ένα τείχος προστασίας απέναντι στις επιθέσεις των Παλαιστίνιων μαχητών. Είναι λυπηρό πως δεν βρέθηκε κάποιο άλλο μέσο για να λυθεί η διαμάχη μεταξύ των δύο πληθυσμών, αλλά πρέπει να αναγνωρίσουμε πως από τότε που κατασκευάστηκε, οι επιθέσεις μειώθηκαν κατά 80%. Φυσικά, πρέπει να πούμε ότι ο ρόλος αυτού του τείχους δεν περιορίζεται σε αυτή τη λειτουργία. Πράγματι, δεν κτίστηκε πάνω στο σύνορο ανάμεσα στις δύο περιοχές, αυτό που ονομάζουμε Πράσινη Ζώνη, αλλά πάνω στα παλαιστινιακά εδάφη, καταπατώντας δεκάδες μέτρα και πολλές φορές δεκάδες χιλιομέτρων. Ο δεύτερος ρόλος ύπαρξής του είναι η προσάρτηση ενός μέρους του παλαιστινιακού εδάφους. Και δεν είναι ο τελευταίος, γιατί η κατασκευή αυτού του τείχους είναι συνυφασμένη με μια πολιτική κατοχής εδαφών, δηλαδή αυτή που επιδιώκει την προσάρτηση στο Ισραήλ των εποικισμών του στο εσωτερικό της Παλαιστίνης. Τα διάφορα κομμάτια παλαιστινιακού εδάφους, όπου οι κάτοικοι δυσκολεύονται πολύ στη μεταξύ τους επικοινωνία, μοιάζουν τώρα με τα μπαντουστάν που δημιουργήθηκαν στη Νότιο Αφρική την εποχή του απαρτχάιντ. Αυτό το τείχος είχε λοιπόν και μια πολιτική λειτουργία: να καταστήσει αδύνατη τη δημιουργία ενός κυρίαρχου και βιώσιμου παλαιστινιακού κράτους, δίπλα στο Ισραήλ».

Ενα αόρατο τείχος είναι συχνά μέρος ενός τείχους λιγότερο θεαματικού, ενός μη-ορατού τείχους, όπως αυτό των ισπανικών θυλάκων στη Β. Αφρική, τα οποία αποκαλούνται και «τείχη της Σένγκεν» και έχουν σκοπό τον έλεγχο της μετανάστευσης προς την Ευρώπη. Αυτού του είδους τα τείχη έχουν τον ίδιο σημαντικό ρόλο με τ' άλλα;

«Τα αόρατα τείχη θεωρούνται αδιαπέραστα τείχη. Είναι πολύ πιο εκτενή από τα άλλα που κατασκευάζονται με οικοδομικά υλικά. Τέτοια ήταν και αυτά που υπήρχαν γύρω από το σοβιετικό μπλοκ πριν από το 1989: το Τείχος του Βερολίνου δεν ήταν παρά ένα μικρό μέρος του σιδηρού παραπετάσματος, που αν και αόρατο ήταν αδιαπέραστο. Την εποχή που ζούσα στη Βουλγαρία (έως το 1963) κανείς δεν μπορούσε να προσπεράσει αυτό το τείχος χωρίς άδεια: οι συνοροφύλακες χτυπούσαν με κανονικά πυρά. Ολες οι ειδήσεις από την άλλη πλευρά ελέγχονταν. Τα μικρά τείχη που περικλείουν τη Μελίλα και τη Θεούτα προεκτείνονται με άλλα μέσα. Γιατί να κτίσεις ένα τείχος όταν τα εδάφη τους περιβάλλονται από τη θάλασσα; Οι ΗΠΑ δεν επεκτείνουν το τείχος στα σύνορα με το Μεξικό αφού υπάρχει ο Ρίο Γκράντε και η έρημος της Αριζόνας για να αναχαιτίσουν τους υποψήφιους μετανάστες. Οι Αφρικανοί που επιδιώκουν να μπουν στην Ευρώπη προσπαθούν σήμερα να την προσεγγίσουν από τα νησιά: τα Κανάρια, τη Μάλτα, τη Λαμπεντούζα. Περισσότερο από τα τείχη, οι Ευρωπαίοι επενδύουν σε μηχανισμούς επιτήρησης, σε αεροπλάνα και πλοία, σε ραντάρ και σε υπέρυθρους ανιχνευτές. Ομως αν ο αριθμός των μεταναστών, που φτάνει από ανατολικά μέσω της Τουρκίας, της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας ή της Ρωσίας, αυξανόταν, δηλαδή από την πλευρά που η Ευρώπη δεν έχει θάλασσα, δεν θα αποκλειόταν η κατασκευή νέων τειχών και συρματοπλεγμάτων».