Andrei Konchalovsky’s soviet past film

 

Xan Brooks, “Dear Comrades review – Konchalovsky wrong-foots us with humour and horror”, The Guardian, 7 Sep 2020.

The Russian film-maker’s gripping account of a workers’ strike and the massacre that followed has a jaunty tone that undercuts the grim subject matter.

Lyuda Syomina is a proud Soviet who pines for the glory days of Stalin. “It all made sense back then,” she says. “Who is an enemy and who’s one of us.” Now it’s 1962 and the town of Novocherkassk is a mess. Food prices rising, stocks running low. There’s a scrum at the deli counter and grandpa wants his smokes. Lyuda works as an official on the city committee. She’s rowing with her teenage daughter and sleeping with her boss on the side. She thinks life is tough. It’s about to get worse.

By a happy chance, 1962 also marked director Andrei Konchalovsky’s first appearance at Venice, as a young co-writer on Andrei Tarkovsky’s Ivan’s Childhood. So the Russian film-maker is old enough to know his milieu back-to-front, inside-out, and brings a pungent first-hand verisimilitude to this gripping account of a workers’ strike and what came of it. One can almost smell the farts of Lyuda’s drunken dad, who sits at the kitchen table wearing his old soldier’s uniform.

Things go awry in Dear Comrades – slowly and then suddenly. The employees at the electrical power plant have ceased production, locked themselves inside, and Khrushchev is reportedly furious. There’s a slight whiff of Armando Iannucci’s The Death of Stalin to these early scenes as the drones on the committee start running about like headless chickens, each one terrified of being landed with the blame. Novocherkassk, they are told, is now being seen as “the centre of anti-Soviet, counter-revolutionary activity”, with protesters on the street and tanks blocking the bridge. In the massacre that follows, Lyuda shelters in a hair salon while bodies pile up outside the window.

Konchalovsky describes Dear Comrades as a film about his parents’ generation: the good, obedient communists, let down by the state. That presumably makes Svetka, Lyuda’s rebellious daughter, his fictional alter ego. Except that Svetka is now missing, believed shot, which necessitates Lyuda recruiting a sympathetic KGB man (Vladislav Komarov) to ferret out her whereabouts. She insists that her plan is to turn Svetka over to the authorities – and her adherence to protocol is so total we actually believe that she might.

Lyuda is played throughout with a fierce, hardbitten intensity by Julia Vysotskaya, who never demands sympathy and never gives away anything more than she absolutely has to. This, one supposes, was how people avoided incarceration or worse: by keeping their heads down and their mouths tightly shut. “I don’t know anything,” Lyuda is told again and again, as she knocks on doors and asks questions. To not know anything in Novocherkassk is to know how to survive.

On his last two visits to the Venice competition, Konchalovsky came away with the festival’s Silver Lion award. He stands a decent chance of going one better this time. Dear Comrades is an engrossing, wrong-footing picture, gorgeously shot in fine-grained black-and-white, with a light, jaunty tone that undercuts the grim subject matter. It’s a film that understands that humour and horror are not always mutually exclusive and that even the worst moments in life carry an air of the absurd. People pull funny faces when they’re in shock or in pain, and the doctor needs a fag break while cataloguing bodies at the morgue.

Berlin Wall, 1989

 

Βερολίνο, 1989: Η πτώση του Τείχους που άλλαξε τον κόσμο

 

Συχνά, τα παγκόσμια γεγονότα εξελίσσονται γρήγορα. Είναι ωστόσο δύσκολο να συγκριθούν με τον ρυθμό και τη δύναμη της αλλαγής που γνώρισε ο πλανήτης το 1989 και οδήγησε σε ένα από τα πιο διάσημα κεφάλαια της σύγχρονης ιστορίας: την πτώση του Τείχους του Βερολίνου.

Το τείχος κατέρρευσε εν μέρει λόγω ενός γραφειοκρατικού ατυχήματος, αλλά έπεσε εν μέσω ενός κύματος επαναστάσεων, που έφεραν το σοβιετικό κομμουνιστικό μπλοκ στο χείλος της κατάρρευσης και συνετέλεσαν στον ορισμό μίας νέας παγκόσμιας τάξης.

Πώς έπεσε το τείχος

Το τείχος του Βερολίνου που χώριζε την κομμουνιστική Ανατολική Γερμανία από τη Δυτική Γερμανία κατέρρευσε στις 9 Νοεμβρίου του 1989, πέντε μέρες αφότου μισό εκατομμύριο άνθρωποι είχαν ξεχυθεί στους δρόμους του Ανατολικού Βερολίνου.

Οι ηγέτες της Ανατολικής Γερμανίας, σε μία προσπάθεια να κατευνάσουν τα πνεύματα, χαλάρωναν τα σύνορα για να διευκολύνουν τους Ανατολικογερμανούς να ταξιδεύουν στη Δύση. Πρόθεσή τους ωστόσο δεν ήταν σίγουρα να ανοίξουν τελείως τα σύνορα. Οι αλλαγές επρόκειτο να είναι μικρές, ο τρόπος όμως που ανακοινώθηκαν είχε σημαντικές συνέπειες.

Οι σημειώσεις για τους νέους ταξιδιωτικούς κανονισμούς παραδόθηκαν σε έναν κομματικό εκπρόσωπο, τον Γκίντερ Σαμπόφσκι, ο οποίος δεν είχε χρόνο να τις διαβάσει πριν από την τακτική συνέντευξη Τύπου. Οταν διάβασε την ανακοίνωση, οι δημοσιογράφοι ξαφνιάστηκαν. «Τα ιδιωτικά ταξίδια εκτός της χώρας μπορούν πλέον να γίνονται χωρίς προαπαιτούμενα», δήλωσε ο Σαμπόφκσι τροφοδοτώντας την περιέργεια των δημοσιογράφων. Ο εκπρόσωπος απάντησε ότι, εξ όσων γνώριζε, οι νέες οδηγίες θα εφαρμόζονταν άμεσα. Στην πραγματικότητα επρόκειται να να εφαρμοστούν. Τα νέα ωστόσο μεταδόθηκαν στην τηλεόραση και ο κόσμος ξεχύθηκε στους δρόμους. Οι Ανατολικογερμανοί έτρεξαν ομαδόν προς τα σύνορα.

Ο Χάραλντ Γιέγκερ, υπεύθυνος συνοριοφυλακής εκείνο το βράδυ, δήλωσε στο Spiegel το 2009 ότι είχε παρακολουθήσει τη συνέντευξη Τύπου χωρίς να γνωρίζει. Αργότερα είδε το πλήθος να φτάνει στα σύνορα. Ο Γιέγκερ καλούσε επίμονα  τους ανωτέρους του, αλλά δεν του έδωσαν εντολή ούτε να ανοίξει την πύλη ούτε όμως να ανοίξει πυρ για να σταματήσει το πλήθος. «Οι άνθρωποι μπορούσαν να τραυματιστούν ή να σκοτωθούν ακόμα και χωρίς πυροβολισμούς, εφόσον υπήρχε πανικός μεταξύ των χιλιάδων που συγκεντρώθηκαν στο πέρασμα των συνόρων. Γι ’αυτό έδωσα εντολή: Ανοιξτε την μπάρα» είχε δηλώσει. Ηταν ο άνθρωπος που άνοιξε την μπάρα των συνόρων και πέρασε ο κόσμος στο Δυτικό Βερολίνο πανηγυρίζοντας και φωνάζοντας – εικόνες που έκαναν τον γύρο του κόσμου. Μια ταραγμένη χρονιά είχε φτάσει στο αποκορύφωμα.

Γιατί έπεσε το Τείχος;

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ευρώπη ήταν χωρισμένη από τη Σοβιετική Ενωση και τους πρώην δυτικούς συμμάχους της. Σταδιακά, οι Σοβιετικοί ανέγειρα το «Σιδηρούν Παραπέτασμα» που χώριζε την Ανατολή από τη Δύση.

Η ηττημένη Γερμανία διαιρέθηκε από τις κατοχικές δυνάμεις - τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γαλλία και την ΕΣΣΔ - το ανατολικό τμήμα κατέλαβαν οι Σοβιετικοί. Η Ανατολική Γερμανία, επίσημα γνωστή ως Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας, έγινε η βάση της Σοβιετικής Ενωσης στη Δυτική Ευρώπη.

Το Βερολίνο όμως χωρίστηκε με τέσσερις τρόπους, τις βρετανικές, γαλλικές και αμερικανικές ζώνες στα δυτικά της πόλης και μια σοβιετική ζώνη στα ανατολικά. Το Δυτικό Βερολίνο έγινε ένα νησί που περιβαλλόταν από την κομμουνιστική Ανατολική Γερμανία.

Το τείχος χτίστηκε τελικά το 1961, επειδή το Ανατολικό Βερολίνο έβλεπε τους ανθρώπους του να φεύγουν προς τα δυτικά.

Έως τη δεκαετία του 1980, η Σοβιετική Ένωση αντιμετώπισε έντονα οικονομικά προβλήματα και μεγάλες ελλείψεις σε τρόφιμα. Το 1986,  όταν ένας πυρηνικός αντιδραστήρας στον σταθμό ηλεκτροπαραγωγής του Τσερνόμπιλ στην Ουκρανία εξερράγη, ήταν μια συμβολική στιγμή για τη επικείμενη κατάρρευση του κομμουνιστικού μπλοκ.

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο συγκριτικά νέος Σοβιετικός ηγέτης που ανέλαβε την εξουσία το 1985, υιοθέτησε μεταρρυθμιστικές πολιτικές:  γκλασνόστ (άνοιγμα) και περεστρόικα (αναδιάρθρωση). Οι εξελίξεις ήταν πολύ πιο γρήγορες από ό,τι μπορούσε να προβλέψει.

Επαναστατικό κύμα

Τα μεταρρυθμιστικά κινήματα ενέπνεαν ήδη το κομμουνιστικό μπλοκ. Οι απεργίες στην Πολωνία κορυφώθηκαν, με αποτέλεσμα το κυβερνών κομμουνιστικό κόμμα να ψηφίσει υπέρ της νομιμοποίησης του απαγορευμένου συνδικάτου Αλληλεγγύης.

Έως τον Φεβρουάριο του 1989, η Αλληλεγγύη βρισκόταν σε συνομιλίες με την κυβέρνηση. Στις εκλογές το καλοκαίρι κατέλαβε έδρες στο κοινοβούλιο.

Οι Ούγγροι επίσης άρχισαν μαζικές διαδηλώσεις για δημοκρατία τον Μάρτιο. Τον Μάιο ξηλώθηκαν 240 χιλιόμετρα συρματοπλέγματος κατά μήκος των συνόρων με την Αυστρία - το πρώτο χτύπημα στο «Σιδηρούν Παραπέτασμα». Η επανάσταση της Ουγγαρίας το 1956 είχε κατασταλεί ​​από τους Σοβιετικούς. Η νέα όμως πέτυχε.

Έως τον Αύγουστο, το επαναστατικό κύμα είχε πραγματικά πάρει φωτιά. Δύο εκατομμύρια άνθρωποι σε όλη την Εσθονία, τη Λετονία και τη Λιθουανία - μέλη τότε της Σοβιετικής Ενωσης - πραγματοποίησαν μία διαδήλωση ορόσημο της λεγόμενης «Τραγουδιστικής Επανάστασης», όταν σχημάτισαν μια ανθρώπινη αλυσίδα μήκους 370 μιλίων στις δημοκρατίες της Βαλτικής που ζητούσαν ανεξαρτησία.

Στην καρδιά του Αυγούστου, η Ουγγαρία άνοιξε τα σύνορα της στην Αυστρία στα δυτικά, επιτρέποντας στους Ανατολικογερμανικούς πρόσφυγες να διαφύγουν. Το «Σιδηρούν Παραπέτασμα» κατέρρεε.

Η Τσεχοσλοβακία, όπου η πίεση για μεταρρυθμιστική αναμόρφωση είχε βιαίως κατασταλεί ​​το 1968, παρείχε ένα άλλο μέσο διαφυγής. Οι Ανατολικοί Γερμανοί μπορούσαν πλέον να ταξιδεύουν χωρίς περιορισμούς στο γειτονικό σοσιαλιστικό κράτος και έτσι άρχισαν να κατευθύνοντας κατά εκατοντάδες στην πρεσβεία της Δυτικής Γερμανίας και σταδιακά να φυγαδεύονται στη Δύση με τρένο.

Η Ανατολική Γερμανία έκελισε τα σύνορά της με την Τσεχοσλοβακία τον Οκτώβριο. Έως τότε όμως, η επανάσταση είχε εξαπλωθεί εντός της Ανατολικής Γερμανίας.

Οι αντάρτες της Ανατολικής Γερμανίας

Οι διαδηλώσεις για την ελευθερία άρχισαν στο κέντρο της Λειψίας. Στις 9 Οκτωβρίου, 70.000 άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους. Υπήρχαν εκκλήσεις για ελεύθερες εκλογές από τη Δυτική Γερμανία και συζητήσεις για μεταρρύθμιση από τον νέο κομμουνιστή ηγέτη της Ανατολικής Γερμανίας, Εγκον Κρεντζ. Κανείς δεν ήξερε ότι το Τείχος θα έπεφτε λίγες εβδομάδες αργότερα.

Στα τέλη Οκτωβρίου, το κοινοβούλιο της Ουγγαρίας, που ήταν από τις πρώτες χώρες που πραγματοποίθηκαν μαζικές διαδηλώσεις, ενέκρινε νομοθεσία που προέβλεπε προεδρικές εκλογές και πολυκομματικές βουλευτικές εκλογές.

Στις 31 Οκτωβρίου, ο αριθμός των διαδηλωτών που απαιτούσαν δημοκρατία στην Ανατολική Γερμανία έφθανε το μισό εκατομμύριο. Ο Κρεντζ μετέβη στη Μόσχα για συναντήσεις - πρόσφατα δήλωσε στο BBC ότι τον διαβεβαίωσαν ότι η επανένωση της Γερμανίας δεν ήταν στην ατζέντα.

Στις 4 Νοεμβρίου, ένα μήνα μετά την έναρξη των διαμαρτυριών στην Ανατολική Γερμανία, συγκεντρώθηκαν περίπου μισό εκατομμύριο άνθρωποι στην πλατεία Αλεξάντερ, στην καρδιά του Ανατολικού Βερολίνου.

Τρεις ημέρες μετά, η κυβέρνηση παραιτήθηκε. Δεν υπήρχε όμως καμία πρόθεση να δώσει χώρο στη δημοκρατία και ο Εγκον Κρεντζ παρέμεινε επικεφαλής του Κομμουνιστικού Κόμματος και ντε φάκτo ηγέτης της χώρας.

Δεν θα παρέμενε για πολύ όμως. Πέντε ημέρες αργότερα, ο Σαμπόφσκι παραχώρησε την περίφημη συνέντευξη Τύπου.

Γιατί δεν χρησιμοποίησαν βία οι Σοβιετικοί

Νωρίτερα το ’89, οι διαδηλωτές στην πλατεία Τιενανμέν του Πεκίνου, οι οποίοι ζητούσαν δημοκρατία στην Κίνα, συνετρίβησαν με την παρέμβαση του στρατού.

Η Σοβιετική Ένωση είχε χρησιμοποιήσει τον στρατό της για να καταστείλει τις εξεγέρσεις πριν. Γιατί όχι τώρα;

Εντός της ίδιας της Σοβιετικής Ενωσης, το έκανε σκοτώνοντας 21 διαδηλωτές υπέρ της ανεξαρτησίας στη Σοβιετική Δημοκρατία της Γεωργίας. Αλλού στο κομμουνιστικό μπλοκ δεν το έκανε.

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ αποφάσισε να μη χρησιμοποιήσει την απειλή της στρατιωτικής δύναμης για να εξουδετερώσει τις μαζικές διαδηλώσεις και την πολιτική επανάσταση στις γειτονικές χώρες.

Ενα νέο κεφάλαιο στην ευρωπαϊκή ιστορία

Στις 3 Δεκεμβρίου, ο Γκορμπατσόφ και ο Αμερικανός πρόεδρος, Τζόρτζ Μπους, κάθονταν δίπλα δίπλα στη Μάλτα και εξέδωσαν μια δήλωση ότι ο Ψυχρός Πόλεμος μεταξύ των δύο δυνάμεων έφθανε στο τέλος του.

Το κύμα επαναστάσεων του 1989 όμως δεν είχε τελειώσει.

Οι φοιτητές στην Πράγα συγκρούστηκαν με την αστυνομία, πυροδοτώντας τη Βελούδινη Επανάσταση η οποία ανέτρεψε τον τσεχοσλοβακικό κομμουνισμό μέσα σε μερικές εβδομάδες.

Στη Ρουμανία, οι διαδηλώσεις κατέληξαν σε βία και οδήγησαν στην πτώση του κομμουνιστικού δικτάτορα Νικολάε Τσαουσέσκου. Αυτός και η σύζυγός του Ελενα συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν ανήμερα των Χριστουγέννων. Περισσότεροι από 1.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν σε αναταραχές πριν και μετά την επανάσταση.

Υστερόγραφο στο 1989

Και η Σοβιετική Ένωση; Το 1990, η Λετονία, η Λιθουανία και η Εσθονία εκμεταλλεύτηκαν τις νέες πολιτικές τους ελευθερίες για να καταψηφίσουν τις κομμουνιστικές κυβερνήσεις τους και να κάνουν βήματα προς την ανεξαρτησία τους. Η Σοβιετική Ένωση υποχωρούσε, αλλά ο Γκορμπατσόφ έκανε μία τελευταία προσπάθεια να περάσει τις μεταρρυθμίσεις του, συγκαλώντας τους ηγέτες των 15 σοβιετικών δημοκρατιών.

Το καλοκαίρι του 1991 οι σκληροπυρηνικοί κομμουνιστές που αντιτάχθηκαν στις μεταρρυθμίσεις του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, εκμεταλλευόμενοι την απουσία του για θερινές διακοπές στην Κριμαία, επιχείρησαν ένα αποτυχημένο πραξικόπημα. Διήρκεσε τρεις ημέρες. Οι μεταρρυθμιστές και οι φιλοδυτικοί επικράτησαν συσπειρωμένοι γύρω από τον Μπόρις Γιέλτσιν.

Ήταν όμως η προαναγγελία θανάτου για την ΕΣΣΔ. Η μία μετά την άλλη, οι δημοκρατίες της κήρυξαν την ανεξαρτησία τους. Στα τέλη του έτους, η σημαία της Σοβιετικής Ένωσης κυμάτιζε για τελευταία φορά.

naftemporiki.gr με πληροφορίες από BBC