Jugonostalgia, Ι

Μαρία Ζεμπερίδου, «Yugonostalgia: Νοσταλγοί του Tito απέναντι στην παγκοσμιοποιημένη Ευρώπη», Power Politics, 9/3/2018.

Με τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας το 1990, έξι νέα κράτη άρχισαν σταδιακά να αναδύονται στην Νoτιο-ανατολική Ευρώπη. Οι χώρες αυτές είχαν κοινό παρελθόν και ιδεολογία, αλλά κοιτούσαν το μέλλον από διαφορετική οπτική. Η Σλοβενία και η Κροατία ήταν ήδη αποφασισμένες να ενταχτούν στην Ευρωπαική Ένωση, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη σχεδίαζε να απαγκιστρωθεί από το «αυταρχικό Κουμουνιστικό Καθεστώς του Milosevic» αποκτώντας εθνική ταυτότητα -το ίδιο και η FYROM-, ενώ η Σερβία και το Μαυροβούνιο προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να διατηρήσουν την αίγλη και την πολιτική υπεροχή που είχε δημιουργήσει ο Στρατάρχης Tito. Σχεδόν δυο δεκαετίες μετά, και ενώ όλες οι χώρες έχουν πλησιάσει πιο κοντά από ποτέ στην Δύση και τα προνόμιά της, φαίνεται πως αρκετοί πολίτες της πρώην Γιουγκοσλαβίας προτιμούν την καθημερινότητα που είχαν απορρίψει στο παρελθόν.

To φαινόμενο και η εμφάνισή του

Το φαινόμενο αυτό της επιθυμίας για το παρελθόν -γνωστό ως «γιουγκο-νοσταλγία» ( Yugo-nostalgia)- είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που παρατηρείται σε όλη την έκταση της πρώην σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας (ΣΓΔ). Η νοσταλγία αυτή αναφέρεται στο αίσθημα της προτίμησης για τα χρόνια της ΣΓΔ, καθώς και του τρόπου ζωής την περίοδο αυτή. Οι «γιουγκο-νοσταλγοί», συγκρίνοντας τη σημερινή τους καθημερινότητα με αυτή την οποία ζούσαν τα χρόνια του Tito, θεωρούν πως ο προηγούμενος τρόπος ζωής τους υπερτερεί. Σε αυτή την πεποίθηση, σαφώς, δραματικό ρόλο έχουν παίξει τόσο η οικονομική δυσκολία που αντιμετωπίζουν τα περισσότερα από αυτά τα νέα κράτη ( Κροατία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Σερβία, Μαυροβούνιο, και FYROM) που δημιουργήθηκαν μετά την διάλυση, όσο και η ακατάπαυστη προσπάθεια των κυβερνήσεών τους να συγκλίνουν με τα Ευρωπαικά ιδεώδη, και να αποκτήσουν μια θέση στην ευρωπαική οικογένεια, υιοθετώντας τα δυτικά πρότυπα.

Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε στην Κροατία, σαν υποτιμητικός όρος για τα Μέσα Ενημέρωσης ή τα άτομα τα οποία τάσσονταν υπερ του γιουγκοσλαβικού τρόπου ζωής, μετά την ανεξαρτησία της χώρας. Η λέξη, επομένως, είχε αρνητική χροιά για μεγάλο διάστημα, πριν υιοθετηθεί από τους οπαδούς του παλιού καθεστώτος. Δεν σημαίνει, όμως, πως στην Κροατία όλοι ήταν υπέρ της νέας τάξης πραγμάτων. Τόσο στην Κροατία, οσο και στις νέες χώρες που συστάθηκαν, υπάχει ένα μέρος υποστηρικτών της Γιουγκοσλαβίας – όπως προκύπτει απο έρευνα που πραγματοποιήθηκε το διάστημα 2011 και 2016 από σλοβένικη και κροατική εφημερίδα, σε συνεργασία με την εταιρία Gallup.

Η έρευνα, τα αποτελέσματα και η εξήγηση

H έρευνα πραγματοποιήθηκε σε όλες τις πρώην σοσιαλιστικές δημοκρατίες, ρωτώντας τους πολίτες αν πιστεύουν πως η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας έβλαψε ή ωφέλησε τη χώρα τους.Το μεγαλύτερο ποσοστό, το οποίο υποστηρίζει ότι η διάλυση έβλαψε τη χώρα τους, συναντάται στην Σερβία (81%). Δεύτερη έρχεται η Βοσνία-Ερζεγοβίνη (77%) και τελευταία η Κροατία (23%). Τα αποτελέσματα αυτά δεν αποτελούν έκπληξη για κανέναν, αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι η Σερβία ήταν το κέντρο της Γιουγκοσλαβίας και, όπως ήταν επόμενο, περισσότεροι από οπουδήποτε αλλού είχαν καλύτερη ζωή με το αυταρχικό καθεστώς.

Στην αντίπερα όχθη, στην περίπτωση της Σλοβενίας, η σταθερή ανάπτυξη (οικονομική και πολιτική) και η συμμετοχή της χώρας στην ΕΕ εξηγούν το γεγονός ότι οι σημερινοί Σλοβένοι είναι ικανοποιημένοι (41%) με τον σύγχρονο τρόπο ζωής και δεν επιζητούν τον προηγούμενο. Το ίδιο συμβαίνει και με το Κόσοβο, το οποίο, σε ποσοστό 75%, πιστεύει πως η διάλυση ωφέλησε τη χώρα τους. Η εξήγηση, στην περίπτωση αυτή, οφείλεται στο γεγονός πως η πλειοψηφία της χώρας είναι πλέον Αλβανοί, οι οποίοι επιθυμούν την αναγνώριση και ανεξαρτοποίησή τους από την Σερβία, καθώς θεωρούν τους εαυτούς τους πιο πολύ Αλβανούς, παρά Σέρβους.

Σημαντικό ποστοστό «γιουγκο-νοσταλγών» αποτελούν άτομα μεγάλης ηλικίας, καθώς και υψηλόβαθμοι του προηγούμενου καθεστώτος. Οι άνθρωποι αυτοί κατείχαν υψηλές θέσεις, με προνόμια τα οποία έχασαν με τη διάλυση της χώρας και, ιδιαίτερα, του κόμματος. Οι μέσοι πολίτες, που δεν ήταν άμεσα εμπλεκόμενοι με το Κουμουνιστικό Κόμμα, νοσταλγούν επίσης τον παλιό τρόπο καθεστώτος καθώς, όπως οι ίδιοι ισχυρίζονται, όλα ήταν διαθέσιμα σε όλους, και ποτέ δεν τους έλειψε τίποτα – εν αντιθέσει με τις σημερινές απαιτήσεις του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος, το οποίο είναι ιδιαίτερα ανταγωνιστικό και δεν καλύπτει τις ανάγκες των πολιτών. Η ανεργία, τα οικονομικά προβλήματα και η πολιτική διαφθορά είναι λίγα μόνο από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι πολίτες σχεδόν σε όλο το μήκος της πρώην Γιουγκοσλαβίας, ενώ στο προηγούμενο καθεστώς τα προβλήματα αυτά δεν σχετίζονταν τόσο με τα κατώτερα στρώματα.

Οι κοινωνικοπολιτικές αντιθέσεις που παρατηρούνται σήμερα μπορούν να εξηγήσουν το φαινόμετο της «γιουγκο-νοσταλγίας». Αρχικά, η πρώτη μεγάλη απώλεια της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας ήταν το αίσθημα ενότητας που διακατείχε πολλούς από τους πολίτες σε όλη την έκταση του καθεστώτος, το οποίο πλέον έχει αντικατασταθεί από τον εθνικισμό και την αμοιβαία εχθρότητα μεταξύ των δημοκρατιών που προέκυψαν – κάτι που βεβαίως οφείλεται στους πολέμους ανάμεσά τους για το διαχωρισμό των εθνοτήτων και των αλφαβήτων. Η θέση στην οποία βρισκόταν η παλιά χώρα στο παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό διαδραματίζει, επίσης, σημαντικό ρόλο. Η ΣΓΔ επί της εποχής της ήταν πρωτοστατούσα των πολιτικών πραγμάτων, ενω ο αρχηγός της, Tito, αποτελούσε έναν από τους πιο χαρισματικούς ηγέτες – που, όπως αναφέρεται, δεν δίστασε να τα βάλει ακόμα και με τον Stalin προστατεύοντας τη χώρα του ( σ.σ. χωρίς να μπερδεύονται οι «γιουγκο-νοσταλγοί» με τους οπαδούς του Tito).

Στον αντίποδα, πλέον, υπάρχει η άποψη πως η νέα γενιά ηγετών δεν διαθέτει κανένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό και πείρα, ενώ πολλές φορές ακολουθεί σαν ουραγός τις παγκόσμιες εξελίξεις, και δρα ( ή μένει αδρανής) με σκοπό την εύνοια μεγαλύτερων χωρών. Ακόμα και για τις χώρες που κατάφεραν να ενταχθούν στην ευρωπαική οικογένεια τα πράγματα δεν είναι καλύτερα, καθώς και εκεί ο ρόλος τους δεν είναι ουσιαστικός. Πάνω σε αυτή την αντίθεση στηρίζονται ορισμένοι νοσταλγοί, λέγοντας πως στην Γιουγκοσλαβία όλες οι δημοκρατίες ήταν ισάξιες στις αποφάσεις, ενώ τώρα ακολουθείται μόνο η στρατηγική των ανεπτυγμένων χωρών της ΕΕ, αμφισβητώντας έτσι τις νέες και δημοκρατικές αρχές που επιβάλλονταν από τους κυβερνώντες και την ΕΕ.

Παραδείγματα «Γιουγκο-νοσταλγών»

Ενδεικτική απόδειξη αυτής της νοσταλγίας αποτελεί και ο Blasko Gabric, ιδρυτής της Yugoland (ενός θεματικού πάρκου, το οποίο λειτουργεί ως μικρογραφία της Γιουγκοσλαβίας στην πόλη Subotica της Σερβίας). Η ακραία αυτή μορφή «νοσταλγίας» καταδεικνύει την «αγάπη» του μέσου Γιουγκοσλάβου για την πατρίδα, καθώς και την προσπάθεια «διατήρησης» ενός κομματιού της, όπως έχει δηλώσει ο ίδιος. Ακόμα μια ένδειξη της προτίμησης μεγάλου μέρους των πρώην Γιουγκοσλάβων αποτελούν και οι ετήσιες εκδηλώσεις γιορτής για την γέννηση του ηγέτη Tito, όσο και η γιορτή για την ίδρυση της Σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβικης Δημοκρατίας. Να σημειωθεί, παράλληλα, πως, ενώ αρχικά το μεγαλύτερο ποσοστό επισκεπτών της Yugoland και των συμμετεχόντων στις εκδηλώσεις ήταν άνω των 60 ετών, παρατηρείται συνεχιζόμενη αύξηση του αριθμού επισκεπτών απ’ όλες τις ηλικιακές ομάδες – αν και η μεγαλύτερη έλλειψη συμμετοχής παρατηρείται στην γενιά που έζησε τα χρόνια της διάλυσης και των πολέμων στην Γιουγκοσλαβία.

Έκπληξη αποτελεί η μεγάλη μερίδα νέων ανθρώπων, η οποία δηλώνει πως ίσως να ήταν καλύτερα με το παλιό καθεστώς, παρά με τα σημερινά δεδομένα. Η εξήγηση που δίνεται στη δική τους περίπτωση δεν είναι ούτε συναισθηματική, ούτε βιωματική – όπως δηλώνουν αρκετοί από αυτούς, και όπως λένε και μεγαλύτερα συγγενικά τους πρόσωπα. Παρ’όλο που ζούσαν σε ένα αυταρχικό καθεστώς, η καθημερινότητα των ανθρώπων ήταν πολύ πιο εύκολη απ’ό,τι σήμερα, και δεν χρειαζόταν προσπάθεια για επιβίωση· όπως δηλώνει και ο Branko: «Σήμερα έχουμε δημοκρατία, αλλά οι τσέπες μας δεν έχουν τίποτα μέσα» ή και ο -κατα πολύ νεότερος- Pavle Ilic: «δεν ήταν όλα υπέροχα, αλλά καλύτερα σε σύγκριση με αυτό (σ.σ. σήμερα)». Επιπρόσθετα, υπάρχει και η φράση ενός Κροάτη κινηματογραφιστή: «Αν τα πράγματα στην πρώην Γιουγκοσλαβία ήταν 100 φορές χειρότερα, ακόμα και τότε, θα ήταν 100 φορές καλύτερα από οτιδήποτε έχουμε σήμερα».

Σε αυτό συμβάλλει, προφάνως, και η αποτυχία του σημερινού πολιτικού συστήματος των δημοκρατιών αυτών. Να σημειωθεί, επιπρόσθετα, πως οι δημοκρατίες αυτές ( με εξαίρεση την Κροατία και την Σλοβενία) διανύουν έναν αγώνα δρόμου για την εκπλήρωση των κριτηρίων που ορίζει η Ευρωπαική Ένωση για την ένταξή τους σε αυτή. Η προσπάθεια αυτή, σε συνδυασμό με την προσπάθεια οικονομικής ανάκαμψης, έχουν οδηγήσει αυτές τις χώρες σε σημαντική μείωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών τους. Επομένως δεν είναι παράλογο που αυτοί, με την σειρά τους, επιζητούν την εποχή που ζούσαν καλύτερα. Τέλος, πολλοί από τους παλιούς δεν βρίσκουν λόγο να ενταχθούν οι χώρες τους στην Ευρωπαική Ένωση, λέγοντας πως αυτοί είχαν την Γιουγκοσλαβία, μια χώρα πιο ενωμένη απ’ ό,τι θα μπορέσει να υπάρξει ποτέ η Ευρώπη, και πως αυτή τους προσέφερε περισσότερα απ’ ό,τι μπορεί να δώσει η Ένωση.

Στην πιο ήπια μορφή της, η «γιουγκο-νοσταλγία» αποτυπώνεται στην προτίμηση στην γιουγκοσλάβικη μουσική και παράδοση, έναντι της ομογενοποιημένης τέχνης που το παγκόσμιο status quo επιθυμεί να προβάλλει, και τις αλλαγές στο βασικό σλαβικό αλφάβητο. Ταυτόχρονα, η ελεύθερη μετακίνηση από και πρός όλες τις δημοκρατίες χωρίς σύνορα και ελέγχους είναι ακόμα ένα χαρακτηριστικό που έχει χαθεί – μία ελευθερία που πρόσφερε άμεση επαφή μεταξύ των κατοίκων όλων των δημοκρατιών, και είχε ως αποτέλεσμα και πολλους μικτούς γάμους. Τα τέκνα αυτών των γάμων, επιπρόσθετα, δεν μπορούσαν να προσδιορίσουν τους εαυτούς τους ως τίποτα άλλο πέρα από Γιουγκοσλάβους, και με το τέλος της ομοσπονδίας κλήθηκαν να επιλέξουν μια εθνική ταυτότητα που δεν τους αντιπροσώπευε πλήρως, χάνοντας την άλλη μισή.

Επίλογος

Στις δημοκρατίες οι οποίες πέτυχαν στη μετάβαση (Κροατία-Σλοβενία), η τάση σύγκρισης με το παρελθόν είναι μικρότερη. Στις χώρες που ακόμα παλεύουν -είτε η σύγκριση είναι παλιομοδίτικη και αρνητική, είτε δικαιολογημένη και ορθή-, μεγάλο μερος πολιτών νιώθει την ανάγκη και προβαίνει στη σύγκριση του τώρα με του τότε. Σε αυτό συνέβαλε, σαφέστατα, και ο λανθασμένος χειρισμός των μετέπειτα κυβερνήσεων κάθε χώρας και η προσκόλληση στις παγκόσμιες επιταγές. Η προσκόλληση αυτή διεύρυνε και διευρύνει, απ’ ό,τι φαίνεται, το χάσμα ανάμεσα σε κυβερνώντες και πολίτες, με τους τελευταίους να δείχνουν την απόρριψή τους.

Πηγές:

1.         Καθημερινή. (2008). Πληθαίνουν οι Γιουγκο-νοσταλγοί που αναπολούν την εποχή του Τίτο. http://www.kathimerini.gr/312268/article/epikairothta/kosmos/plh8ainoyn-oi-gioygko-nostalgoi-poy-anapoloyn-thn-epoxh-toy-tito

2.         BBC. (2008). Ex-Yugoslavs pine for unity and dignity http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7417328.stm

3.         Prodger, M. (2004). Nostalgic Yugoslav re-creates land of Tito http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/3693853.stm

4.         Waterfield, B. (2007). Many in Slovenia yearn for old Yugoslavia http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1573974/Many-in-Slovenia-yearn-for-old-Yugoslavia.html

5.         Gluber, B. ( 2007). Serbia: ‘Yugonostalgia’ makes a comeback http://www.dw.com/en/serbia-yugonostalgia-makes-a-comeback/a-2615235

6.         Kurtovic, L. (2011). Yugonostalgia on Wheels: Commemorating Marshal Tito across Post-Yugoslav Borders https://www.academia.edu/576114/Yugonostalgia_on_Wheels_Commemorating_Marshal_Tito_across_Post-Yugoslav_Borders

7.         Stosic, M. (n.d.). YUGONOSTALGIA  http://www.europeandme.eu/15brain/803-yugoslavia-nostalgia?showall=

8.         Milekic, S. (2014). Rise of Yugo-Nostalgia ‘Reflects Contemporary Problems’ http://www.balkaninsight.com/en/article/yugonostalgia-as-result-of-unfinished-nation-building-processes-03-14-2017

9.         Keating, E. and Ritter, Z. (2017). Many in Balkans Still See More Harm From Yugoslavia Breakup http://news.gallup.com/poll/210866/balkans-harm-yugoslavia-breakup.aspx

10.       Knezevic, G. (2017). Yugo-Nostalgia Prevails In Serbia, Bosnia https://www.rferl.org/a/balkans-without-borders-yugo-nostalgia-serbia-bosnia/28511123.html

11.       Collard, R. (2015). When we were Yugoslavs: The rise of Yugonostalgia https://www.pri.org/stories/2015-06-02/when-we-were-yugoslavs-rise-yugonostalgia

12.       Ebert, C. (2017). Back in the SFRY: Yugo-Nostalgia and Dreams of Communism http://politicalcritique.org/cee/2017/back-in-the-sfry-yugo-nostalgia-and-dreams-of-communism/

13.       Στάμκος, Γ. (2015). Γιουγκοσλαβία και YU-Νοσταλγία http://tvxs.gr/news/kosmos/gioygkoslabia-kai-yu-nostalgia

14.       Pineau, M. (2015). Understanding Yugoslavia: Part I https://balkandiskurs.com/en/2015/05/25/understanding-yugoslavia-part-i/

15.       Pineau, M. (2015). Understanding Yugoslavia: Part II  https://balkandiskurs.com/2015/05/29/razumijevanje-jugoslavije-ii-dio/