Slavoj Zizek: Lacan modernised Freud

Slavoj Zizek, «Ο Λακάν εκσυγχρόνισε τον Φρόιντ», Ελευθεροτυπία 14/5/ 2009

Χειμαρρώδης, πληθωρικός, διάσημος για τις αντισυμβατικές θέσεις του αλλά και τις ταραχώδεις διαλέξεις του, ο γενειοφόρος Σλοβένος Σλαβόι Ζίζεκ είναι ένας από τους δημοφιλέστερους στοχαστές της εποχής μας. Η κυκλοφορία στα ελληνικά του βιβλίου του «Λακάν» (εκδ. Πατάκη) μας παρέχει την ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με τη διδασκαλία του Γάλλου ψυχαναλυτή, με όχημα την οποία ο Ζίζεκ επιτίθεται εναντίον κάθε ιδεολογικής, πολιτικής, φιλοσοφικής ή ηθικής ορθοδοξίας. Λάτρης των κινηματογραφικών ταινιών ο Σλαβόι Ζίζεκ, τις χρησιμοποιεί συχνά σαν παραδείγματα στις κατά καιρούς αναλύσεις του.

 Χρησιμοποιείτε συχνά τον Λακάν και τη θεωρία του ως ενός είδους εργαλείο για την ανάλυση της παγκόσμιας πραγματικότητας. Παραμένει μοντέρνος ο Λακάν, σχεδόν 3 δεκαετίες μετά το θάνατό του;

  «Στη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία, ο Λακάν θα μας εξηγούσε πολύ καλά γιατί η απόλαυση είναι όχι απλώς επιτρεπτή, αλλά υποχρεωτική. Η απόλαυση έχει πλέον την έννοια του καθήκοντος. Πηγαίνεις στον ψυχαναλυτή, όχι επειδή έχεις κάποια κρυφή επιθυμία ή οποιονδήποτε άλλον περιορισμό, αλλά επειδή αισθάνεσαι ένοχος που δεν μπορείς ν' απολαύσεις. Ο στόχος της ψυχανάλυσης δεν είναι πλέον να μας κάνει να απολαμβάνουμε με μεγαλύτερη ελευθερία, αλλά ακριβώς να μας προστατεύσει από το να θεωρούμε την απόλαυση ένα εμμονικό καθήκον. ήμερα ζούμε σε μια ανεκτική κοινωνία, όπου ο καθένας μπορεί να κάνει ό,τι επιθυμεί. Και ποιο είναι το αποτέλεσμα; Δεν είμαστε περισσότερο ευτυχισμένοι αλλά λιγότερο. Υπάρχει μεγαλύτερο άγχος, κατάθλιψη κ.λπ. Αυτό είναι το παράδοξο που ο Λακάν προσέγγισε με τη δουλειά του. Πώς ενώ τίποτε δεν απαγορεύεται, είμαστε περισσότερο πιεσμένοι από ποτέ.

Γνωρίζετε τη διάσημη πρόταση του Ντοστογιέφσκι από τους "Αδελφούς Καραμαζόφ": "Αν δεν υπάρχει Θεός, όλα επιτρέπονται". Ο Λακάν αντέστρεψε αυτή την πρόταση και είπε: "Αν δεν υπάρχει Θεός, τότε όλα απαγορεύονται". Και νομίζω ότι αν αυτό το αντιστρέψουμε και πάλι, καταλήγουμε στο: «Αν υπάρχει Θεός, τότε όλα επιτρέπονται». Αυτή είναι σήμερα η θέση εκείνων που θεωρούν ότι μπορούν να ενεργούν σαν απεσταλμένοι-υπηρέτες του Θεού, των περιώνυμων φονταμενταλιστών. Πιστεύουν ότι είναι κάτι σαν θεϊκά όργανα, συνεπώς μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν, να σκοτώσουν κ.λπ.  Συνεπώς έχουμε δύο θέσεις, πολύ τυπικές, στη σημερινή κοινωνία: η μία είναι η φιλελεύθερη ανεκτικότητα που λέει "απόλαυσε με όποιον τρόπο μπορείς" αλλά και η ανάποδη, που είναι ο φονταμενταλισμός. Ο Λακάν μάς καθιστά ικανούς να δούμε τι είναι λάθος και με τις δύο αυτές θέσεις».

Τι θα έλεγε ο Λακάν για το σεξ;  «Οτι υπάρχει ένα στοιχείο ψευδαίσθησης σε κάθε επιθυμία. Κάθε επιθυμία βασίζεται στη φαντασίωση. Συνήθως πιστεύουμε ότι η φαντασίωση είναι για εκείνους που δεν μπορούν στην πραγματικότητα να απολαύσουν, π.χ. θέλω να κάνω σεξ με έναν συγκεκριμένο τρόπο, θέλω κάτι, δεν μπορώ να το έχω, οπότε αρκούμαι στο να το φαντασιώνομαι. Αλλά για τον Λακάν, η φαντασίωση δεν είναι απλώς η φαντασιακή ικανοποίηση μιας επιθυμίας. Η φαντασίωση ορίζει/σχηματίζει την επιθυμία. Για τον Λακάν, το πρόβλημα είναι ότι, σε αντίθεση με τα ζώα, εμείς οι άνθρωποι δεν έχουμε φυσικές επιθυμίες, η φαντασία μας είναι αυτή που μας λέει τι να επιθυμήσουμε. Για παράδειγμα: Ερωτεύομαι έναν συγκεκριμένο τύπο γυναίκας. Ο ψυχαναλυτής θα έψαχνε να βρει ποια φαντασίωση καθορίζει την ερωτική επιλογή μου. Συνήθως δεν το συνειδητοποιούμε καν. Λέμε: "Μου αρέσει αυτή η γυναίκα, την ερωτεύτηκα". Αλλά η ψυχανάλυση εστιάζει στην ασυνείδητη φαντασίωση που κατευθύνει τις επιθυμίες μας.

Πάλι πρέπει να μιλήσουμε και για τη διάκριση την οποία πολλοί ναΐφ μαρξιστές κάνουν: ότι υπάρχουν όλες αυτές οι ψεύτικες επιθυμίες της καταναλωτικής κοινωνίας, ενώ υπάρχουν άλλες αυθεντικές. Για τον Λακάν καμία επιθυμία δεν είναι αληθινά αυθεντική. Βασίζονται όλες στη φαντασία».  

Ο Λακάν εστίασε ιδιαίτερα στη γλώσσα. Οι εκπρόσωποι των μεγάλων δυνάμεων της εποχής μας χρησιμοποιούν μια πολύ συγκεκριμένη γλώσσα για να πείσουν την κοινή γνώμη για το δίκαιο των ενεργειών τους.  

«Σωστά. Για παράδειγμα, οι ΗΠΑ -τώρα ευτυχώς λιγότερο, αλλά στο παρελθόν περισσότερο με προέδρους όπως ο Ρόναλντ Ρίγκαν και ο Τζορτζ Μπους- παριστάνουν ότι ενεργούν στο όνομα της δημοκρατίας. Οτι θα απελευθερώσουμε έθνη από τον κομμουνισμό, τον φονταμενταλισμό κ.λπ. Θα ήταν εύκολο για την ψυχανάλυση να βρει τι είναι λάθος σε αυτού του είδους την ελευθερία. Πώς κάτι που μας δίνεται σαν ελευθερία είναι στην ουσία κυριαρχία».

Ηταν επαναστατικός ο Λακάν; Είχε προκαλέσει μεγάλες αντιδράσεις με τις θεωρίες του.

«Οπωσδήποτε ο αντίκτυπος της θεωρίας του ήταν επαναστατικός. Επειδή έσπασε αυτή την παραδοσιακή εικόνα της ψυχανάλυσης την οποία πολλοί μαρξιστές δέχονταν στο θέμα της σεξουαλικής ελευθερίας, με την έννοια ότι η ψυχανάλυση θα μας απελευθερώσει απ' όλα, το σεξ θα είναι ελεύθερο κ.λπ. Για τον Λακάν, η σεξουαλικότητα δεν είναι κομμάτι της ενστικτώδους φύσης μας αλλά απόλυτα τεχνητή, κατασκευασμένη από τη γλώσσα. Γι' αυτό ο Λακάν είπε το περίφημο: "Το ασυνείδητο είναι δομημένο όπως η γλώσσα". Για τον Λακάν, δεν είμαστε μη ορθολογικά όντα, υπό την έννοια ότι το σεξ είναι μη ορθολογική δύναμη. Για τον Λακάν, το σεξ είναι πολύ ορθολογιστικό, δομημένο σαν τη γλώσσα. Αυτό ήταν δύσκολο να γίνει αποδεκτό. Υπό αυτή την έννοια ήταν επαναστατικός. Αλλά όσον αφορά τον πολιτικό του αντίκτυπο, είναι πολύ ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι πρακτικά όλες οι θέσεις τείνουν να αναφέρονται στον Λακάν. Εχουμε τους φιλελεύθερους λακανιστές, τους συντηρητικούς, που λένε ότι ο μόνος τρόπος για τη σταθερότητα είναι να αποδεχτούμε κάποια συμβολική εξουσία, και τους λακανικούς αριστερούς, που λένε ότι ο Λακάν είναι το πιο κατάλληλο εργαλείο για να τεθούν ερωτήματα σχετικά με τις νέες μορφές κυριαρχίας. Ολα είναι πιθανά. Αλλά η μεγαλύτερη θεωρητική προσφορά του Λακάν δεν είναι τόσο να παρέχει ένα απλό επαναστατικό μονοπάτι, δηλαδή ότι "πρέπει να κάνεις αυτό και όλοι θα είμαστε χαρούμενοι", αλλά να ανιχνεύσει το πώς η υπόσχεση της δημοκρατίας μπορεί να είναι μια απατηλή υπόσχεση. Ηταν αυτό ή όχι το μεγαλύτερο μάθημα από τον 20ό αιώνα; Μεγάλα σχέδια ριζοσπαστικής απελευθέρωσης πήγαν πολύ στραβά, όπως ο κομμουνισμός που έγινε σταλινισμός. Παραμένω κομμουνιστής αλλά αυτό που λέω είναι ότι χρειαζόμαστε κάτι σαν τον λακανικό θεωρητικό μηχανισμό για να κατανοήσουμε τι πήγε τόσο στραβά με τον σταλινισμό».

Υπήρχε αντίθεση του Λακάν με τον Φρόιντ ή αποτέλεσε συνεχιστή του;

«Σύμφωνα με τον Λακάν, ο Φρόιντ, όπως όλοι οι μεγάλοι επαναστάτες, δεν συνειδητοποίησε τι ακριβώς έκανε, δεν γνώριζε τον πυρήνα της ανακάλυψής του. Οταν ο Λακάν λέει "θέλω να επιστρέψω στον Φρόιντ", δεν εννοεί αυτά που ο Φρόιντ κυριολεκτικά έλεγε. Αλλά την κρίσιμη διάσταση της διδασκαλίας του, για την οποία ο Φρόιντ δεν γνώριζε. Και νομίζω ότι ο Λακάν επιτυγχάνει εδώ έναν θρίαμβο. Πιστεύω ότι χωρίς τον Λακάν, ο Φρόιντ θα ήταν σήμερα εκτός εποχής. Ηταν ο Λακάν που έκανε τον Φρόιντ σύγχρονο.

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η "ενόρμηση του θανάτου", για την οποία μίλησε ο Φρόιντ. Αυτό συνήθως παρουσιάζεται σαν μια βιολογική δύναμη αυτο-εκμηδένισης, δηλαδή πως οτιδήποτε ζει, θέλει να επιστρέψει στον θάνατο κ.λπ. Ο Λακάν θριαμβευτικά έδειξε ότι αυτό που ο Φρόιντ καλούσε "ενόρμηση του θανάτου" είναι συνδεδεμένο/σύμφυτο με τη γλώσσα. Στο δρόμο φιλοσόφων όπως ο Χέγκελ, που είπε ότι "η λέξη είναι ο φόνος τού πράγματος". Οτι όταν μιλάμε για ένα πράγμα, ήδη το αντιμετωπίζουμε σαν νεκρό. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Λακάν "διαβάζει" την "ενόρμηση θανάτου" του Φρόιντ. Δεν είναι κάποιο πρωτόγονο, καταστροφικό ένστικτο, "θέλω να πεθάνω κ.λπ.", είναι κάτι που αφορά τον πυρήνα τού να είσαι άνθρωπος, ένα ομιλούν ον».

Στο βιβλίο σας έχετε συμπεριλάβει πολλές δημοφιλείς κινηματογραφικές ταινίες, όπως τα «Μάτια ερμητικά κλειστά», την «Καζαμπλάνκα», την «Κόρη του Ράιαν», για να δείξετε τη σημασία της διδασκαλίας του Λακάν. Υπάρχει κάποια ταινία που προτιμάτε;

«Μια ταινία την οποία μισώ αλλά τη βρίσκω ιδιαίτερα χρήσιμη ως εργαλείο είναι το τελευταίο φιλμ του Μπάτμαν "Ο σκοτεινός ιππότης". Θεέ μου! Για μένα το μήνυμα αυτής της ταινίας είναι τρομερό! Στο τέλος, εκείνος τον οποίο θεωρούσαν καλό αποκαλύπτεται ότι είναι εγκληματίας και ο Μπάτμαν αποφασίζει να αναλάβει αυτός την ευθύνη, με το σκεπτικό: "Πρέπει να πούμε ψέματα στους ανθρώπους γιατί αν τους πούμε την αλήθεια, ότι ένας εκπρόσωπος του νόμου είναι εγκληματίας, αυτό θα υπονομεύσει την εμπιστοσύνη των ανθρώπων στη δημόσια εξουσία". Συνεπώς το μήνυμα του φιλμ είναι να δικαιολογηθεί η ανάγκη του ψεύδεσθαι. Οτι όσοι είναι στην εξουσία, όχι μόνο έχουν το δικαίωμα να πουν ψέματα αλλά ότι πρέπει να ψεύδονται ώστε να κρατήσουν την εμπιστοσύνη των ανθρώπων στους θεσμούς. Αυτή ήταν η λογική του καθεστώτος Μπους. Δεν είναι τυχαίο που πολλοί νεοσυντηρητικοί γύρω από τον Μπους λάτρεψαν τον "Σκοτεινό Ιππότη". Ελεγαν: "Αυτό είναι το μήνυμα που χρειαζόμαστε σήμερα. Οχι αυτός ο αριστερίστικος ριζοσπαστισμός, ότι όλα πρέπει να λέγονται φανερά κ.λπ. Δεν πρέπει να τα λέμε όλα, ο κόσμος χρειάζεται το ψέμα". Βλέπετε ότι ακόμη και σε μια εύκολη, εμπορική ταινία βρίσκεται ένα πολύ δυσοίωνο μάθημα».

Τι ποσοστό όμως από τους θεατές κατανοούν αυτή την δεύτερη ανάγνωση;

«Νομίζω, η πλειονότητα. Κι αυτό επειδή δεν είναι κάτι κρυμμένο, είναι φανερό. Τόσο φανερό που σχεδόν δεν το παρατηρούμε. Για τον Λακάν, το ασυνείδητο δεν είναι κάπου βαθιά κρυμμένο. Το ασυνείδητο είναι έξω. Γι' αυτό και συχνά ο Λακάν αναφερόταν στο "Κλεμμένο Γράμμα" του Πόε. Οπου κανένας δεν μπορεί να βρει το γράμμα, όχι επειδή είναι κάπου βαθιά κρυμμένο αλλά επειδή είναι απόλυτα φανερό, μπροστά στα μάτια τους. Ο Λακάν ήταν εναντίον αυτού του γνωστικού μυστικισμού, ότι πρέπει να ψάξεις βαθιά κ.λπ. Οχι, το ασυνείδητο είναι έξω. Και δεν το βλέπουμε επειδή απλά είναι πολύ φανερό για να το δούμε».